W tym roku przypada 75. rocznica utworzenia na terenach okupowanej Polski zorganizowanego i sprawnie działającego organu, jakim było Państwo Podziemne, jedynej legalnej władzy , uznawanej przez zachodnich aliantów w czasie II wojny światowej.
Historia powstania Polskiego Państwa Podziemnego miała swoje początki w ostatnich dniach obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku. Propozycję kontynuacji walki i oporu metodami konspiracyjnymi sformułowano na spotkaniach między władzami cywilnymi Warszawy – prezydentem Stefanem Starzyńskim, Radą Obrony stolicy i gen. Juliuszem Rómmlem – wojskowym dowódcą obrony Warszawy w dniu 25 września 1939 roku. W nocy z 26 na 27 września 1939 roku powstała w oblężonej Warszawie Służba Zwycięstwu Polski – konspiracyjna organizacja wojskowa, mająca toczyć walkę przeciw okupantom. 13 listopada 1939 roku została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), podlegający Rządowi RP na uchodźstwie. W ten sposób zachowano ciągłość polityczno-wojskowej kontynuacji władz Rzeczypospolitej Polskiej i pośredni wpływ władz państwowych na sytuację w kraju. 14 lutego 1942 roku generał Władysław Sikorski przekształcił ZWZ w Armię Krajową(AK). Jej komendantem głównym został mianowany generał Stefan Rowecki, w kampanii wrześniowej dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, autor wojskowego podręcznika walk ulicznych. Utworzenie AK miało służyć scaleniu wszystkich grup wojskowych, podległych do tej pory różnym, podziemnym ugrupowaniom politycznym, w jedną organizację podległą rządowi RP na uchodźstwie. Jesienią 1941 roku do ZWZ należało 40 tysięcy żołnierzy, pod koniec 1942 roku AK liczyła ich już około 200 tysięcy. Była to największa podziemna armia w okupowanej Europie.
Główne zadanie Armii Krajowej polegało na gromadzeniu sił, aby uderzyć w chwili załamania się Niemiec. Akcje zbrojne prowadziły bowiem do okrutnych represji ze strony okupanta. Hitlerowcy rozstrzeliwali kilkudziesięciu Polaków za każdego zabitego Niemca. Dopiero pod koniec 1942 roku AK nasiliła działalność dywersyjną: atakowała niemieckie posterunki, wykolejała transporty wojskowe przeznaczone na front wschodni, wysadzała mosty, odbijała więźniów. Na tę zmianę wpłynęło zahamowanie sukcesów Wehrmachtu oraz osiągnięcie większej sprawności organizacyjnej przez AK. Polska, choć znajdowała się pod okupacją, posiadała legalny i uznawany na arenie międzynarodowej rząd rezydujący w Londynie. Istniały Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie oraz podziemna Armia Krajowa. W Warszawie mianowano Delegata Rządu na Kraj w randze wicepremiera. Działały konspiracyjne sądy, których wyroki nie tylko wykonywano, ale też ogłaszano w podziemnej prasie.
Przez całą okupację działały tajne komplety, tzn. podziemne szkoły. Tajna Organizacja Nauczycielska zapewniała im kadrę oraz przygotowywała i rozprowadzała podręczniki. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG) utworzono prawie 2 tysiące szkół średnich. Podziemne wyższe uczelnie kształciły polonistów, historyków, matematyków, lekarzy.
Największym działaniem wojskowym podjętym przez AK było powstanie warszawskie, które rozpoczęło się 1 sierpnia 1944, kiedy wojska sowieckie przekroczyły na Wołyniu granicę polsko-sowiecką z 1939, do stycznia 1945. W początkowej fazie akcja „Burza" opierała się na współpracy wojskowej jednostek polskich i rosyjskich. Po przełamaniu obrony niemieckiej w tych rejonach władze sowieckie złamały te porozumienia wojskowe i internowały tysiące żołnierzy AK. Po upadku powstania warszawskiego stolicą Polskiego Państwa Podziemnego została Częstochowa.
Polskie Państwo Podziemne istniało w okupowanym kraju od 27 września 1939 roku do stycznia 1945 roku, kiedy NKWD aresztowało komendanta głównego Armii Krajowej Leopolda Okulickiego i wytoczyło proces przywódcom Polskiego Państwa Podziemnego.
Aresztowanie trzonu wojskowo-politycznego Państwa Polskiego spowodowało, iż 19.01.1945 r. rozwiązane zostały struktury wojskowe Armii Krajowej. Po ogłoszeniu łamiącej wiadomości, oznaczającej koniec konspiracji i walki, nie wszyscy podporządkowali się rozkazowi. Spontanicznie powstało kilka tajnych organizacji kontynuujących wcześniejsze tradycje, które potem weszły w skład jednostek rodowodu poakowskiego. Najczęściej łączyły się już z Delegaturą Sił Zbrojnych na Kraj, niektóre dopiero z powstałym później Wolność i Niezawisłość. Władysław Liniarski, komendant okręgu białostockiego AK, odmówił realizacji samorozwiązania
i na terenach podległych sobie stworzył Armię Krajową Obywatelską, która zresztą niedługo potem zasiliła struktury WiN-u. Z Armii Krajowej w Wielkopolsce zawiązano Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta", potem włączoną również do DSZ. Duży zastęp byłych akowców zgromadził kpt. Stanisław Sojczyński „Warszyc" pod sztandarem Konspiracyjnego Wojska Polskiego, którego struktury objęły zimie od niedawana zaznajomione z praca konspiracyjną – Polskę centralną, sięgając wpływami aż do Wielkopolski i na Śląsk. KWP nigdy nie weszło w skład struktur poakowskich, zachowując niezależność do ok. 1954 r., kiedy zostały odnotowane nieliczne wypady małych grup. Na terenach Mazowsza i rzadziej Polski wsch. Zawiązał się Ruch Oporu AK, złożony z wielu podgrup – obwodów.
Jeszcze w trakcie istnienia AK, planowano zastąpienie jej struktur nowym ruchem, skierowanym wyłącznie przeciwko okupacji sowieckiej. Stworzenie jej podwalin zostało powierzone Emilowi Fieldorfowi „Nilowi", który na tę okazję został mianowany generałem. Początkowo nowopowstałą NIE - Niepodległość kierował Leopold Okulicki, a po jego aresztowaniu, a także deportowaniu na Syberię nierozpoznanego Fieldorfa, nowy komendant Antoni Sanojca wystąpił do gen. Władysława Andersa, ówczesnego Wodza Naczelnego, z prośbą z wydanie pozwolenia na rozwiązanie struktur NIE. Kolejną organizacją pełniącą bliźniaczą rolę stała się jej bezpośrednia następczyni Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj. Kierownictwo jej przejął dotychczasowy dowódca likwidacji AK Jan Rzepecki. Następnie po rozwiązaniu 2.09.1945 r. DSZ powołano Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość". Była to ostatnia ogólnopolska organizacja pionu poakowskiego, wywodząca się bezpośrednio z tradycji Państwa Podziemnego. Utrzymywała kontakt z CIA, a także MI6. Ostatnim komendantem WiN-u był Łukasz Ciepliński „Pług", który został aresztowany pod koniec 1947 r. i został stracony w 1951 r. wraz z IV Zarządem. Do 1952 r. funkcję komendanta pełnił Józef Kowalski „Kos" będący jednocześnie ubeckim aparatczykiem. W ciągu niespełna 9 miesięcy, od rozwiązania AK 19 stycznia do powołania 2 WiN-u 2 września, organizacje konspiracyjne zmieniały swe struktury i przekształcały się aż
4 razy. Jest do niezbity dowód na nadzwyczajne dziedzictwo Państwa Podziemnego, które przekazało niebywałą elastyczność i nadzwyczaj sprawną organizację struktur konspiracyjnych, stanowiący przykład umiejętności przystosowania ówczesnych Polaków do represji politycznych i woli dalszej walki o wolną Ojczyznę.
