1. Abstrakt
2. Dzieciństwo
3. Lata szkolne i studenckie (1882-1897)
4. Praca i założenie rodziny – Sieradz, Rawa Mazowiecka (1897-1910)
5. Łęczyca (1910-1914; 1918-1941)
6. Sławuta (1914-1918)
7. Łęczyca (1918-1941)
8. Łęczyca – Dachau ( 1939 – 1941)
9. Pamięć niezapomniana
10. Postscriptum
11. Przypisy
12. The known and unknown facts of Włodzimierz Ratajewski’s life,
the first headmaster of the Polish Real School in Łęczyca
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Prawnik z wykształcenia, nauczyciel i wychowawca z wyboru, rysownik, tłumacz, kartograf i historyk z zamiłowania. Włodzimierz Ratajewski, dyrektor pierwszej polskiej Szkoły Realnej w Łęczycy. Jego wkład pracy w kształtowanie charakterów pokolenia młodzieży czasów zaborów i okresu II Rzeczypospolitej nie powinien być zapomniany.
Czuję moralny obowiązek uzupełnienia informacji o dyrektorze Ratajewskim nie tylko dlatego, że później, w latach 2002–2008, miałam zaszczyt kontynuować jego dzieło jako dyrektor Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy, szkoły średniej, której początki wiążą się ze Szkołą Realną, ale także dlatego, że ostatniemu żyjącemu wnukowi, jego imiennikowi, złożyłam obietnicę, że to zrobię.
Brak informacji o Włodzimierzu Ratajewskim był główną przyczyną tego, że w wydanej z okazji 100-lecia istnienia LO w Łęczycy monografii1 zabrakło pełniejszego spojrzenia na jego życie i działalność na polu oświaty, nie tylko łęczyckiej. Wyzwaniem dla mnie stało się spotkanie z członkami rodziny dyrektora i przekazanie LO pamiątek po nim. Dokumenty rodzinne, po raz pierwszy publikowane, okazały się na tyle cenne i ważne2, że stały się głównym źródłem informacji o Włodzimierzu Ratajewskim, sprowokowały mnie również do dalszych poszukiwań w materiałach źródłowych.
Włodzimierz Ratajewski urodził się 11 czerwca 1872 r. w Sieradzu w rodzinie o tradycjach powstańczych, jak wspominał w krótkim życiorysie dziadka wnuk, Andrzej3. Na łęczyckim cmentarzu spoczywają rodzice Włodzimierza Ratajewskiego, Teodora4 Emilia z Maciejowskich Ratajewska (1833-1922) i Damazy Ratajewski (? -?).
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
W dokumentach rodzinnych i pamiątkach niewiele informacji o przodkach. Wiadomo tylko, że dziadek Włodzimierza Ratajewskiego, Ignacy Maciejowski, ukończył Wydział Filologiczno-Humanistyczny na Uniwersytecie Jagiellońskim (data wydania świadectwa: 7 lipca 1826 r.) i pracował w szkole powiatowej w Sieradzu. Również z tym miastem związane były losy rodu Siemińskich, z którego pochodziła babcia Włodzimierza Ratajewskiego, także Teodora. Włodzimierz Ratajewski był prawdopodobnie jedynakiem.
Od lewej: drugi.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Lata szkolne i studenckie (1882-1897)
Poza rodziną, trzy miasta wywarły wpływ na kształtowanie osobowości przyszłego dyrektora łęczyckiej szkoły. Sieradz w latach 1882-1886, Kalisz w latach 1887-1891 i Warszawa w latach 1892-1897.
Sieradz, obecnie miasto powiatowe w województwie łódzkim. W latach edukacji Włodzimierza Ratajewskiego, w dobie Królestwa Polskiego, był stolicą powiatu sieradzkiego guberni kaliskiej, o liczbie około 7 tyś. mieszkańców.5
Włodzimierz Ratajewski uczęszczał w Sieradzu do prywatnej czteroklasowej szkoły męskiej.
W posiadaniu LO znajdują się świadectwa ukończenia klas: I (1882/1883), II (1883/1884), III (1884/1885) i IV (1885/1886)6 , przekazane szkole przez rodzinę, jak również inne cenne pamiątki i dokumenty, które dla badacza historii szkoły polskiej w carskiej Rosji na pewno stanowiłyby cenne źródło do analizy, dla mnie natomiast stały się wiedzą o uczniu i jego polskiej rodzinie skazanej na szkołę pruską lat 80.XIX w.
Cenzurki szkolne, wydawane rodzicom cztery razy w ciągu roku szkolnego, informują, iż w początkach edukacji młody Włodzimierz Ratajewski odznaczał się pilnością, obowiązkowością i widocznymi już uzdolnieniami w dziedzinie historii, kaligrafii i kreślarstwa.7 Był objęty czteroletnim cyklem nauki obejmującym następujące przedmioty: religia, języki: rosyjski, niemiecki, grecki, słowiański, łaciński, polski (nieobowiązkowy), historia, geografia, algebra, geometria, arytmetyka, kaligrafia, kreślarstwo. W ciągu lat nauki w rubryce „Sprawowanie, pilność, stosunek do nauki, koncentracja na lekcji” widnieją najwyższe w ówczesnym systemie oceny, tj. 5 (celujący).8
Powyższe świadectwa szkolne przekazują także cenną informację o domu rodzinnym państwa Ratajewskich. Otóż na każdym, w rubryce „Podpis rodzica” widnieje imię i nazwisko ojca, co świadczy o stałym kontakcie pana Damazego ze szkołą i poczuciu wielkiej odpowiedzialności za wykształcenie syna.
Piętnastoletni Włodzimierz Ratajewski dalszą edukację kontynuował w Kaliszu, obecnie mieście powiatowym, w województwie wielkopolskim. W II połowie XIX wieku, od 1867 r. Kalisz ponownie stał się stolicą guberni Królestwa Polskiego.9 Właśnie w tym mieście, liczącym ponad 20 tyś. mieszkańców, w latach 1887-1891 Włodzimierz Ratajewski rozpoczął dalszą naukę. Jego osiągnięcia edukacyjne można prześledzić jedynie w oparciu o zachowane przez rodzinę świadectwa promocyjne z klas: V (rok szkolny 1887/1888), VI (rok szkolny 1888/1889), VII (rok szkolny 1889/1890) i VIII (rok szkolny 1890/1891)10 . Spośród 14 przedmiotów uwzględnionych na świadectwach, tj. religia, języki: rosyjski, niemiecki, grecki, łaciński, polski (nieobowiązkowy), historia, fizyka, geografia, algebra, logika, geometria, trygonometria, arytmetyka, najlepsze wyniki – podobnie jak w szkole sieradzkiej – osiągał z przedmiotów humanistycznych, z których na wyróżnienie zasługują historia i język polski.
W rubryce „Ogólne uwagi” (strona cztery w każdym świadectwie), mówiącej o „wynikach, pilności i zachowaniu ucznia”, odnaleźć można systematycznie składane przez ojca podpisy potwierdzające zapoznanie się rodziców z osiągnięciami edukacyjnymi syna, z wynikami egzaminów, a nawet wyrażenie zgody na to, by syn został zaszczepiony. Ta skrupulatność w wypełnianiu rodzicielskich obowiązków widoczna będzie w późniejszym życiu Włodzimierza Ratajewskiego, także w jego pracy zawodowej.
Na mocy obowiązującej wówczas ustawy z dnia 30 lipca 1871 r. o gimnazjach i progimnazjach, w dniu 10 czerwca 1891 roku, po uprzednim zdaniu z wynikiem pozytywnym wszystkich egzaminów, Włodzimierz Ratajewski uzyskał II stopień wykształcenia potwierdzony świadectwem dojrzałości wydanym pod numerem 685. Oryginał świadectwa11 zawiera – obok celujących, bardzo dobrych i dobrych ocen – krótką, następującą charakterystykę maturzysty: „Na podstawie obserwacji za cały czas jego nauki w Gimnazjum Kaliskim, zachowanie jego było bardzo dobre; sumienny w przygotowaniu lekcji, a także w wykonywaniu pisemnych prac; dobra aplikacja i ciekawość we wszystkich przedmiotach jednakowa”1 12.
Po rocznym odbyciu obowiązkowej służby wojskowej, Włodzimierz Ratajewski nabył prawo ubiegania się o przyjęcie w poczet studentów szkoły wyższej. Niestety, w dokumentach rodzinnych o doświadczeniach wojskowych brak wiadomości. Służbę wojskową musiał jednak odbyć, skoro rok później, w 1892 r., został przyjęty w poczet „studentów Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego” na Wydział Medyczny. Następnie – w 1893 r. - przeniósł się na Wydział Prawa, który ukończył w 1897 r., zdobywając 4 czerwca tegoż roku tytuł „Rzeczywistego Studenta”.13 O losach studenckich Włodzimierza Ratajewskiego wiadomo niewiele. Ze wspomnień rodzinnych pozostała informacja o następującej treści: Jako student brał udział w tajnym nauczaniu języka polskiego i historii Polski.14 Franciszek Jaszczak w swojej Złotej Księdze Pamięci15 przytoczył życiorys dyrektora Ratajewskiego przekazany mu przez Marię w 1980 r., w którym podano, że jako student uniwersytetu, razem z kolegami organizował tajne nauczanie języka polskiego, literatury i historii polskiej. Powyższe potwierdza także Apolonia Prasnowska16 .
Praca i założenie rodziny – Sieradz, Rawa Mazowiecka (1897-1910)
Po ukończeniu studiów prawniczych w 1897 r. Włodzimierz Ratajewski powrócił do rodzinnego Sieradza, następnie w pobliskiej Rawie Mazowieckiej17 podjął pracę urzędnika podatkowego. Córka, Maria podaje, że ojciec jako prawnik pracuje parę lat w Rawie, poświęcając się z zamiłowania studiom historycznym i prowadząc dalej tajne nauczanie18 . 22 lipca 1903 r. Włodzimierz Ratajewski zawarł w Rawie Mazowieckiej związek małżeński z Eugenią Balską. Dwa lata później, 14 lutego 1905 r., urodziło się ich pierwsze dziecko, córka Maria.
Zdjęcie z dowodu osobistego, 1935 r.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Wydarzenia 1905 r. wywarły ogromny wpływ na dalsze losy państwa Ratajewskich. Już Maria sygnalizowała we wspomnieniach, że ojciec brał udział w agitacji na rzecz strajku szkolnego19. Kiedy prywatne szkoły uzyskały prawo do wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego, urzeczywistnił wreszcie swoje marzenia o nauczaniu młodzieży w języku ojczystym. Porzucił stabilną rządową posadę urzędnika. Rozpoczął pracę w prywatnej 4-klasowej szkole w Rawie Mazowieckiej, nauczając historii i języka polskiego. Jednocześnie podjął kroki zmierzające do założenia własnej, prywatnej szkoły w Sieradzu. To miasto było jego przystanią, tu posiadał dom własny, jak to ujął w adresowanej kartce świąteczno-noworocznej daleki kuzyn, Kazimierz Kobze.20 Tu, 31 lipca 1909 r., rodzi się jego drugie dziecko, syn Tadeusz.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
11 stycznia 1908 r. Włodzimierz Ratajewski otrzymał w Warszawie zgodę Kuratora Okręgu Szkolnego na założenie prywatnej szkoły w Sieradzu, wyrażoną na piśmie o następującej treści: Okazicielowi tego dokumentu, Włodzimierzowi Damaziewiczowi Ratajewskiemu, zaszczyconemu tytułem domowego nauczyciela udziela się (...) prawa otwarcia i utrzymania w mieście Sieradzu, Guberni Kaliskiej 4-klasowej prywatnej szkoły z klasą wstępną z kursem czterech niższych klas realnego gimnazjum Ministra Ludowej Oświaty, pod warunkiem ścisłego wypełniania przez właściciela wszystkich prawnych wymogów szkolnych władz. Na dowód tego jest dane Panu Włodzimierzowi Ratajewskiemu niniejsze zaświadczenie z właściwym podpisem i opatrzonego pieczęcią Warszawskiego Szkolnego Okręgu.21 „Zaświadczenie” to zostało następnie złożone w Kaliszu w dniu 16 stycznia 1909 r. w Kancelarii Dyrekcji Szkolnej i umieszczone w spisie prywatnych nauczycieli i nauczycielek pod numerem 671.22 Niestety brak dokumentów potwierdzających funkcjonowanie w Sieradzu prywatnej szkoły Włodzimierza Ratajewskiego. We wspomnieniach Maria informowała, że uczył historii w rodzinnym Sieradzu23 , natomiast Andrzej Tomaszewski24 spośród osób, które w grudniu 1907 r. miały wygłosić odczyt w Sieradzu, podał kierownika 4-klasowej Szkoły Męskiej Ratajewskiego. Wiadomo, że do prelekcji nie doszło, nie podano tematu wykładu ani żadnych innych szczegółów dotyczących wspomnianego kierownika.25
Łęczyca (1910-1914; 1918-1941)
Rok 1910 spędzili Ratajewscy już w Łęczycy, dziś miasteczku powiatowym, wówczas, podobnie jak Sieradz i Rawa Mazowiecka, należącym do guberni kaliskiej Królestwa Polskiego. W 1910 roku Łęczyca liczyła 9471 mieszkańców, była miastem o bogatej historycznej przeszłości, rozwijającym się kulturalnie i społecznie.26
Pobyt Włodzimierza Ratajewskiego w Łęczycy w latach 1910 - 1941, z przerwą 1914-1918, jego działalność zawodowa, kulturalna i społeczna, w przeciwieństwie do wcześniejszych miejsc zamieszkania (Sieradz, Rawa Mazowiecka), zostały zauważone i odnotowane w prasie lokalnej27 , w materiałach źródłowych (przypisy 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34), literaturze wspomnieniowej (przypisy 35, 36) oraz zachowanych w Archiwum Państwowym w Płocku, Oddział w Łęczycy (dalej: APP OŁ) dokumentach (nazwy zespołów archiwalnych: Akta Miasta Łęczycy. 1569-1950 (dalej: AMŁ), Powiatowa Rada i Wydział Powiatowy w Łęczycy. 1920-1939 (dalej: PRiWPŁ), Niemieckie Sądy Powiatowe w Łęczycy i Ozorkowie. 1939-1945 (dalej: NSPŁiO), Akta z okresu okupacji hitlerowskiej. 1940-1945) (dalej: AOOH).
obok z jego prawej strony Kazimierz Kobze, kuzyn.
Archiwum rodzinne. Zdjęcie dotąd niepublikowane.
Życie i działalność Włodzimierza Ratajewskiego w Łęczycy należy podzielić na dwa okresy: przed wybuchem I wojny światowej, kiedy to zmuszony do opuszczenia Łęczycy musiał wyjechać z rodziną do Sławuty, oraz po roku 1918, gdy do Łęczycy wrócił i podjął dalszą aktywną pracę na rzecz polskiej oświaty w wolnej, niepodległej Polsce.
Na wspomnianym wcześniej Zaświadczeniu (patrz: przypis 21) widnieje na stronie drugiej dokumentu zapis o następującej treści: Niniejszym zezwala się prywatną 4-klasową z klasą wstępną męską szkołę, utrzymywaną w mieście Sieradz Kaliskiej Guberni przez p. Ratajewskiego przenieść do miasta Łęczycy tejże guberni. Warszawa, 24 listopada 1910 (patrz: przypis 22).
Powyższy dokument potwierdza zamiary utworzenia przez Włodzimierza Ratajewskiego łęczyckiej prywatnej średniej szkoły z wykładowym językiem polskim, a co za tym idzie, również plany związania się z tym miastem na dłużej lub na stałe. Ponieważ w Łęczycy szkoła polska średnia już istniała pod nazwą Progimnazjum Humanistyczne, dlatego Włodzimierz Ratajewski nie zrealizował swoich planów. Jednak tutaj pozostał, sprowadził do niej też rodzinę. W archiwum łęczyckim ocalała karta, bez tytułu i daty, z podanymi 63 nazwiskami małżeństw (obok data najprawdopodobniej urodzenia dziecka w miejscu stałego zamieszkania), wśród których znajdują się Włodzimierz i Eugenia z d. Balska, m. Rawa Mazowiecka, 14.02.1905 r.37
W Łęczycy, 16 lutego 1912 r., urodziło się trzecie, i ostatnie dziecko państwa Ratajewskich, syn Kazimierz.38
Archiwum rodzinne. Zdjęcie dotąd niepublikowane.
Według dokumentu rodzinnego, Zaświadczenia z dnia 27 kwietnia 1919 r.39 , od 1 września 1910 r. do 30 września 1914 r. Włodzimierz Ratajewski pełnił funkcję dyrektora „4-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy”. Potwierdzeniem tej, a nie innej daty pełnienia ww. obowiązków przez Włodzimierza Ratajewskiego, jest na tymże Zaświadczeniu pisemne oświadczenie40 członka Obywatelskiego Komitetu Szkolnego działającego przy Szkole Realnej o następującej treści:
Jako jedyny pozostały członek dawnego Komitetu przy Szkole A. Mickiewicza w Łęczycy na życzenie pana Włodzimierza Ratajewskiego zaświadczam, że pan Włodzimierz Ratajewski był Dyrektorem powyższej szkoły przez czas od dnia 1-go września 1910 r. do dnia 30-go września 1914 r. Pan Włodzimierz Ratajewski objąwszy prowadzenie szkoły zaprowadził ład i rygor; wykłady we wszystkich klasach odbywały się normalnie; ilość uczniów powiększała się. Przez cały czas pobytu owego w Łęczycy cieszył się pan Włodzimierz Ratajewski zupełnem zaufaniem Komitetu przy szkole, także szkołę prowadził samodzielnie, zaś członkowie Komitetu bywali obecni tylko na posiedzeniach Rady Pedagogicznej i egzaminach, gdzie mogli stwierdzić postępy uczniów. Pan Włodzimierz opuścił szkołę z własnej woli wskutek działań wojennych.
Należy wyjaśnić, że dotychczasowe opracowania41 , dotyczące Szkoły Realnej w Łęczycy, podawały informację, że pierwszym dyrektorem tejże szkoły był Włodzimierz Ratajewski:
Po strajku szkolnym w 1905 r. mieszkańcy Łęczycy postanowili zorganizować szkołę średnią z językiem polskim jako wykładowym. Zawiązany w tym celu Obywatelski Komitet Szkolny doprowadził do otwarcia w 1906 r. Progimnazjum Humanistycznego, kierowanego przez Korwin-Kossakowskiego. Po przyjęciu szkoły przez Polską Macierz Szkolną, zmieniono jej profil na matematyczny oraz nazwę na „Czteroklasowa Szkoła Realna im. Adama Mickiewicza w Łęczycy.” Jej pierwszym dyrektorem został W. Ratajewski (...).42
Wobec treści zamieszczonej w Zaświadczeniu z dnia 19 kwietnia 1919 r. (patrz: przypis 39) ulega zmianie dotychczasowe spojrzenie na pierwszych dyrektorów Szkoły Realnej w Łęczycy, tj. na Pawła Korwin-Kossakowskiego i Włodzimierza Ratajewskiego. Rok objęcia tej funkcji przez tegoż drugiego przesuwa się o cztery lata, tj. na 1910 r. W związku z powyższym, dyrektor Progimnazjum Humanistycznego, Paweł Korwin-Kossakowski (1863-1910)43 , po przemianowaniu Progimnazjum na Szkołę Realną (prawdopodobna data: rok 1908, kiedy szkołę przekształcono na profil matematyczno-przyrodniczy), pełnił tę funkcję do 1910 r. Po jego śmierci, funkcję tę objął W. Ratajewski.
Dyrektor Progimnazjum Humanistycznego (1906-1908) i Szkoły Realnej (1908-1910).
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Dyrektor Szkoły Realnej w latach 1910-1914, 1919 – 1934 (?)44
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
W Zaświadczeniu z dnia 27 kwietnia 1919 r. (patrz: przypis 39) wydanym w Leśmierzu podano - po raz pierwszy - krótką charakterystykę Włodzimierza Ratajewskiego: kompetentny, odpowiedzialny, stanowczy, całkowicie podporządkował swoje życie i działalność szkole. Takim widzieli go we wspomnieniach Maria i Andrzej. Pracuje, myśląc stale o otwieraniu wyższych klas.(patrz: przypis 3)
Kiedy w 1910 r. dyrektor Ratajewski obejmował kierownictwo nad szkołą, mieściła się ona w prywatnym domu, należącym do młynarza Gantera, u zbiegu ulic Ozorkowskie Przedmieście 9 i Tumskiej, przy głównej trasie północ - południe, dzisiejszej A 1. Była to prywatna męska szkoła 4-klasowa z językiem wykładowym polskim, bez łaciny. W 1907 r. Komitet Szkolny przekazał szkołę Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS), a po zdelegalizowaniu tejże przez władze rosyjskie, ponownie stał się jej właścicielem. W 1908 r. zmieniono profil szkoły z humanistycznego na matematyczno-przyrodniczy.45 Nazwa szkoły brzmiała: Czteroklasowa Szkoła Realna im. Adama Mickiewicza w Łęczycy. Do 1914 r. szkoła nie posiadała uprawnień państwowych, a egzamin dojrzałości można było zdawać w Rostowie nad Donem, ale brak jest danych na ten temat46, lub też w Warszawie, Kutnie, Gostyninie, Płocku, Włocławku47.
Niestety, nie zachowały się dokumenty o działaniach szkolnych dyrektora Ratajewskiego z okresu 1910 - 1914. Odczytać je można pośrednio z zachowanych przez rodzinę zdjęć dyrektora z uczniami i nauczycielami: przed frontem budynku szkoły48 , na szkolnym podwórku49 , zawsze w otoczeniu uczniów, poważny i skupiony, w nienagannym profesorskim garniturze.
Pocztówka z 1913 r. Ze zbiorów rodzinnych.
Fot. 13. Dyrektor Ratajewski w otoczeniu uczniów i nauczycieli na szkolnym podwórku 4-klasowej Szkoły Realnej w Łęczycy.
Od lewej: trzeci wśród siedzących.
Ze zbiorów rodzinnych. Zdjęcie dotąd niepublikowane.
Wiadomo, że w Szkole Realnej około 1913 r. miała miejsce tajna działalność uczniów, ukierunkowana na powołanie w Łęczycy pierwszej drużyny harcerskiej, o której to działalności dyrektor Ratajewski na pewno wiedział. Informację podała Jadwiga Wojtczak50 i o tyle jest cenna, że obok innych ważnych, padają również nazwiska uczniów Szkoły Realnej z lat 1913-1914.51
Obok obowiązków zawodowych (dyrektor szkoły, nauczyciel historii), poświęcił Włodzimierz Ratajewski wiele czasu na pracę w łęczyckiej bibliotece Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS).52 Jak wspominał Andrzej Czapliński, jeszcze przed 1914 r. dziadek brał czynny udział w pracy biblioteki Macierzy Szkolnej, która mieściła się w budynku poklasztornym przy ul. Panieńskiej.53 Ten budynek istnieje do dziś, to gmach klasztoru sióstr Urszulanek przy tej samej ulicy, w którym mieszczą się – obok części przeznaczonej dla sióstr i prowadzonego przez nich przedszkola – również mieszkania prywatne. Nie wiadomo, które pomieszczenie zajmowała biblioteka PMS, jej wnętrze uwieczniło jedynie zdjęcie z 1913 r. z dyrektorem Ratajewskim, zachowane przez rodzinę.54
Od lewej: Stefan Kulesza – nauczyciel, Franciszek Obrębski – - nauczyciel chemii w Szkole Realnej im. Adama Mickiewicza, Włodzimierz Ratajewski – dyrektor Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza, z przodu – czytelnik.
Ze zbiorów rodzinnych.
W latach 1910 – 1914 Łęczyca była miastem ożywionym kulturalnie. Nie omijał jej ani teatr objazdowy (Łęczyca miała już własny budynek teatralny), ani zawodowi muzycy (Łęczyca posiadała własną orkiestrę), a ilość przedstawień teatralnych, koncertów, odczytów, filmów była imponująca.55 Mimo braku bezpośrednich przekazów, jestem pewna, że Włodzimierz Ratajewski jako humanista, człowiek uzdolniony plastycznie, wrażliwy na sztukę, muzykę i literaturę, esteta ćwiczący kaligrafię nawet w wieku dorosłym (własnoręcznie przepisany tekst komedii Jerzego Szaniawskiego pt. Ptak)56 , podejmujący próby tłumaczenia literatury rosyjskiej na język polski57 , musiał czynnie uczestniczyć w życiu kulturalnym społeczeństwa Łęczycy.
Fot. 15. Zeszyt 48-kartkowy zatytułowany A. P. Czechow ”Opowiadania”, tłum. W.R.
Tłumaczenie z oryginału dokonane i przepisane odręcznie przez Włodzimierza Ratajewskiego.
Ze zbiorów rodzinnych. Zdjęcie dotąd niepublikowane.
Ze zbiorów rodzinnych. Zdjęcie dotąd niepublikowane.
Wybuch I wojny światowej zaważył na dalszych losach dyrektora i jego rodziny. Maria wspominała: Po barbarzyńskim zbombardowaniu bezbronnego Kalisza przez Niemców (...), w obawie przed podobnym losem, który mógł spotkać także w sierpniu i Łęczycę, wyjechał wraz z rodziną do Sławuty na Wołyniu, do swej krewnej, p. Kobzowej, wdowy po dyrektorze fabryki sukna w tym mieście”.58
We wspomnieniach spisanych pod koniec życia, Maria wskazuje na przyczynę opuszczenia Łęczycy przez ojca, który ostrzeżony, że Niemcy wezmą go za zakładnika, wyjeżdża na Wołyń, do Sławuty.59
Powody opuszczenia Łęczycy przez Włodzimierza Ratajewskiego mogłyby być inne, niemniej te wskazane przez córkę mają swoje uzasadnienie. W Relacji60 Zofii Wojtczak odnaleźć można informację o tajnej, nielegalnej działalności uczniów Szkoły Realnej, którzy aktywnie włączyli się do wydarzeń wojennych w Łęczycy, niosąc pomoc żołnierzom uciekającym ze zbombardowanego Kalisza w sierpniu 1914 r. Ponadto zorganizowali 25 sierpnia 1914 r. pod Tumem uroczystą przysięgę harcerską Na wierność Bogu i Ojczyźnie. Ta działalność nie mogła być niezauważona przez ówczesne władze, co stwarzało zagrożenie dla całej szkoły, nie tylko dla jej dyrektora. Również zalążkiem ewentualnych represji ze strony władz mogła stać się zorganizowana (również tajnie) przez uczniów szkoły dyrektora Ratajewskiego całodzienna letnia wycieczka do pobliskiego lasu w celu przeprowadzenia ćwiczeń sprawnościowo- -obronnych.
Data opuszczenia Łęczycy, zgodnie z powoływanym wcześniej Zaświadczeniem61 członka Komitetu Szkolnego, to koniec września 1914 r. Przymusowy pobyt w Sławucie62 wykorzystał Włodzimierz Ratajewski nie tylko na zapewnienie rodzinie bytu i bezpieczeństwa (podjął pracę zarządcy majątku ostatniego na Ukrainie księcia Romana Damiana Sanguszki )63, ale również brał udział w życiu społecznym miasteczka. Maria wspominała: Był organizatorem życia kulturalnego w tym mieście, wygłaszał odczyty, urządzał amatorskie przedstawienia teatralne, uprawiał z zamiłowaniem rysowanie (...).64
Po wybuchu rewolucji październikowej i zamordowaniu w Sławucie księcia Sanguszki, pozostał bez pracy, ale gdy nowe władze zezwoliły na założenie polskiego gimnazjum w tym mieście, Włodzimierz Ratajewski został nauczycielem j. polskiego i historii (..).65 Po rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji organizuje wraz z innymi nauczycielami w Sławucie szkołę polską i zostaje w niej nauczycielem jęz. polskiego i historii (...)66 nie chcąc objąć proponowanego kierownictwa, aby nie być związanym na czas służby.67
Wprawdzie brak dokumentów potwierdzających relację Marii o kulturalnej i oświatowej działalności jej ojca w okresie sławuckim, ale brak również dowodów na ich podważenie.
Oryginały z archiwum rodzinnego. Zdjęcia dotąd niepublikowane.
Latem 1918 r. Włodzimierz Ratajewski powraca do Łęczycy. Z żoną i z dziećmi zamieszkał przy Nadrzecznej 1368 (obecnie: ul. 18 Stycznia, budynek mieszkalny istnieje do dziś). W roku szkolnym 1918/1919 uczył historii w państwowym gimnazjum we Włocławku.
Od roku szkolnego 1919/1920 ponownie objął stanowisko dyrektora Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, ale już nie cztero-, ale sześcioklasowej.69 Zmieniło się też lokum, po odzyskaniu niepodległości Szkołę Realną przeniesiono do budynku przy ul. Sienkiewicza 31.70 (dziś w budynku mieści się m.in. Powiatowy Urząd Pracy). Zmienili się też uczniowie dyrektora Ratajewskiego. Ich harcerskie ćwiczenia sprawnościowo-obronne (lato 1914) zaowocowały odpowiedzialnym udziałem w akcji rozbrajania Niemców w Łęczycy w dniu 11 listopada 1918 r.71
Kontynuacją tej patriotycznej postawy był udział starszych chłopców Szkoły Realnej w wojnie 1920 r., o których tak pięknie wspominała Jadwiga Wojtczak72 i którym poświęcono artykuł w Ziemi Łęczyckiej, wymieniając najodważniejszych: Bronisława Kłaczyńskiego, Władysława Czaplińskiego, Kazimierza Wojtczaka.73 Dyrektor Ratajewski pracował więc nie tylko w innej rzeczywistości społeczno-politycznej74, ale i z bardziej doświadczoną i odpowiedzialną młodzieżą. Może właśnie dlatego na pierwszym miejscu postanowił zapewnić jej jak najlepsze warunki nauki, zwiększać liczbę klas, poszerzyć profile kształcenia, doprowadzić, by łęczycka młodzież mogła zdawać maturę na miejscu. W okresie zarządzania szkołą, tj. od roku szkolnego 1919/1920 do odejścia na emeryturę, w większości swoje plany zawodowe zrealizował.
Już w 1920 r. podjął, razem z Radą Opiekuńczą, działania zmierzające do pozyskania funduszy na rzecz szkoły i uczniów.75
W protokole z posiedzenia Wydziału Powiatowego z dnia 16 listopada 1920 r., któremu przewodniczył starosta łęczycki, Adolf Bloch, postanowiono: W bieżącym okresie budżetowym Sejmik wyznacza sumę mk. 400.000 na wpisy dla niezamożnych uczniów uczęszczających do szkoły im. A. Mickiewicza w Łęczycy76.
Również w tym protokole odnotowano powołanie Komisji Kwalifikacyjnej, która w roku szkolnym 1920/1921 miała opiniować wnioski rodziców uczniów starających się o zwolnienie od wpisu szkolnego. Wśród członków Komisji znalazł się dyrektor Ratajewski.
Dodatkowe obowiązki musiał pogodzić z przygotowaniami do przeprowadzenia w swojej szkole po raz pierwszy w jej historii egzaminu dojrzałości77. Brak wszystkich nazwisk pierwszych maturzystów Szkoły Realnej z rocznika 1922. Jedynie Jadwiga Wojtczak podaje sześciu uczniów78: Czapliński Władysław, Głuszkiewicz Zdzisław, Kłaczyński Bronisław, Wojciechowski Henryk, Wojtczak Kazimierz, Lachowicz Stefan.
W wakacje, a dokładnie w lipcu 1922 r., odbyła się na placu Tadeusza Kościuszki w Łęczycy uroczystość poświęcenia sztandaru harcerskiego, w której dyrektor Ratajewski na pewno wziął udział. To jego uczeń, chorąży Antoni Czapliński otrzymał poświęcony sztandar w obecności dyrektorów łęczyckich szkół i placówek, władz miasta i powiatu, zebranych łęczycan, uczniów i zaproszonych gości: generała Józefa Hallera i ks. Jana Mauersbergera, członka Naczelnej Rady Harcerskiej79.
W latach 1922-1924 Szkoła Realna zmagała się z kolejnymi problemami finansowymi.
W listopadzie 1922 r. dyrektor Ratajewski włączył się do działań zmierzających do upaństwowienia szkoły, co zaznaczył swoim udziałem w zebraniu Wydziału Powiatowego w dniu 4 listopada 1922 r.80 W protokole zebrania zaznaczono81 , że ówczesny przewodniczący Rady Opiekuńczej Szkoły, starosta Adolf Ksawery Bloch przedstawił obecnym stan finansowy tej uczelni, przy czym, m.in. nadmienił, że upaństwowienie szkoły może nastąpić w najlepszym razie dopiero z początkiem przyszłego roku szkolnego.82 Obecny na posiedzeniu dyrektor Ratajewski uzyskał pełne poparcie członków Wydziału Powiatowego wyrażone zapisanym wnioskiem: Popierać w całej rozciągłości dążenia odnośnych czynników Szkoły Realnej w Łęczycy i jak najpilniejsze upaństwowienie tej uczelni83.
Obok zapewnień członków Rady, Wydziału i Sejmiku Powiatowego, o których mowa w protokołach tychże z lat następnych84, pojawiły się w przydziale dla szkoły konkretne fundusze, np.: zł.5.000 na opłacenie wpisów szkolnych za niezamożnych a zdolnych uczniów Szkoły Realnej w Łęczycy; zł. 3000 – Na kupno pomocy naukowych dla Szkoły Realnej w Łęczycy; Na budowę gmachu Szkoły Realnej w Łęczycy, zgodnie z Uchwałą Sejmiku z dnia 15 kwietnia 1924 r. wstawiono kwotę 50.000,- zł.85
Szczególnie ważnym dla dyrektora Ratajewskiego staje się zapis o przeznaczeniu pieniędzy z budżetu na wybudowanie nowego gmachu szkolnego. W zachowanej w łęczyckim Archiwum Księdze protokołów posiedzeń Wydziału Powiatowego w Łęczycy z lat 1925-192886 odnaleźć można protokoły, w których informacje o budowie nowego gmachu dla Szkoły Realnej naprawdę brzmiały obiecująco87. Niestety, w dalszych księgach protokolarnych ta sprawa już się nie pojawia, szkoły również nie wybudowano. Natomiast wszedł na wokandę pomysł przemianowania Szkoły Realnej na gimnazjum o typie humanistycznym i wprowadzenie nauki języka łacińskiego88, propozycja nie mniej ważna dla dyrektora Ratajewskiego i jego uczniów. Dostępne źródła potwierdzają (T. Gałamon, W. Zarachowicz, M. Pisarkiewicz), iż od roku 1926 rozpoczęto przekształcanie szkoły na kierunek humanistyczny, począwszy od klasy czwartej wprowadzono nauczanie języka łacińskiego89. Należy dodać, że w 1925 r. szkoła przyjęła nazwę 8-klasowa Szkoła Realna im. Adama Mickiewicza w Łęczycy i zdobyła uprawnienia państwowe do wystawiania świadectw maturalnych90.
Obok ważnych dla Łęczycy, rozgrywających się na salach obrad Wydziału Powiatowego, Miasta czy Sejmiku, spraw (budowa nowego gmachu dla Szkoły Realnej, wprowadzenie języka łacińskiego, przemianowanie szkoły), w latach 1924-1926 pewne wydarzenia kulturalne i społeczne zaangażowały osobiście dyrektora Ratajewskiego. Był to czynny udział w pierwszej (1924) i drugiej (1925) edycji Ogólnopolskiej Loterii Tygodnika Akademika91. Akcja miała charakter charytatywny. Skierowana na pomoc młodzieży akademickiej studiującej w kraju, obejmowała swoim zasięgiem całą Polskę. Organizatorem była Rada Naczelna ds. Pomocy Młodzieży Akademickiej z siedzibą w Warszawie. Protektorat objął prezydent RP, Stanisław Wojciechowski, a w Komitecie Honorowym zasiedli najwyżsi rangą państwową i kościelną osoby (ministrowie, prymas, kardynał)92. Organizatorem łęczyckiej akcji było Prezydium Koła Przyjaciół Akademika pod przewodnictwem starosty, Juliana Muszyńskiego i członków Prezydium, m.in. Włodzimierza Ratajewskiego93, który był odpowiedzialny za zbieranie fantów na terenie miasta i powiatu łęczyckiego (razem z Eugenią Dołęgowicz i Janem Olearskim). Tworzyli oni Komitet Loteryjny94. W 1925 r. w Komitecie Loterii, obok męża znalazła się Eugenia Ratajewska95. Na podstawie obszernej zachowanej dokumentacji prześledzić można przebieg łęczyckiej akcji w wyżej opisanych latach pod kątem merytorycznym i proceduralnym96.
Łęczyckie akcje związane z Ogólnopolską Loterią Tygodnika Akademika w latach 1924 i 1925 zakończyły się pełnym sukcesem, o czym donosiły pisma urzędowe97 i artykuły zamieszczone w warszawskim biuletynie Komitetu Tygodnika98 i w miesięczniku Pomoc i Samopomoc Akademicka99. W podsumowaniu całej akcji w 1924 r.100 wymieniono osoby, które wybitnie współpracowały przy organizacji Tygodnika Akademika. Wśród wymienionych 384 osób z całego kraju, znalazło się 14 łęczycan, członków Komitetu Loterii i Prezydium Koła Przyjaciół Akademika w Łęczycy, wśród nich Włodzimierz Ratajewski101. W zestawieniu zbiorowym podano, że sztab łęczycki na rzecz Tygodnika Akademika w 1924 r. zebrał 4.632,51 zł.102, natomiast rok później, w kategorii II otrzymanych i sprzedanych losów (limit 5 tyś.), Łęczyca zajęła IV miejsce, uzyskując kwotę 1.971,81 zł.103.
Zaangażowanie dyrektora Ratajewskiego na polu społecznym nie osłabiło działalności wynikającej z pełnionej funkcji. W 1925 r. uzyskuje w Warszawie wymagany przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe do nauczania historii w szkołach średnich ogólnokształcących i seminariach nauczycielskich104.
W maju 1925 r. Włodzimierz Ratajewski czuwał nad prawidłowym przebiegiem egzaminu maturalnego w 8-klasowej Szkole Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy. Wśród łęczyckich rodzin, także dyrektora, zachowało się zdjęcie tableau z pierwszego łęczyckiego Zjazdu Absolwentów Szkoły z 1935 r. (oryginał tableau najprawdopodobniej zaginął), na którym widnieją maturzyści i nauczyciele szkoły105.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego.
Dzięki zachowanemu przez rodzinę wycinkowi z prasy lokalnej można było poznać imiona nauczycieli i przedmioty, których nauczali106. Oto uczniowie dyrektora Ratajewskiego, rocznik 1925, i kadra pedagogiczna z roku szkolnego 1924/1925: dyrektor Włodzimierz Ratajewski (historia), Leokadia Romanowska (język niemiecki), Józef Alichniewicz (matematyka, fizyka), Eugeniusz Novalsetti (gimnastyka), Franciszek Obrębski (chemia), Jan Olearski, Stanisław Sokołowski (język polski, język łaciński), ksiądz Stanisław Tomkiewicz (religia), Stanisław Zwoliński (przyroda), dr Stanisław Żółkowski (lekarz szkolny); absolwenci: Fajndt S., Frankental M., Gezundnajt Sz., Gruszczyński M., Kłaczyński J., Kulpiński S., Lachowicz E., Maciejewski L., Szwarc Z., Trzeciak M.
Rok później, 22 czerwca 1926 r., kolejni absolwenci Szkoły Realnej opuścili gmach przy ulicy Sienkiewicza 31. Ale o nich, w przeciwieństwie do rocznika 1925, wspomniała prasa łęczycka (brak jednak nazwiska autora artykułu), informując o pozytywnie zdanym egzaminie i podając imiona i nazwiska uczniów107. Nie podano informacji o nauczycielach tego rocznika. Jednak w przekazanych przez rodzinę dyrektora Ratajewskiego pamiątkach odnaleźć można nieznany dotąd egzemplarz: oryginalne tableau108, wykonane, jak poprzednie na zdjęciu, w łęczyckim zakładzie fotograficznym przez Abrahama (Adolfa) Koneckiego109, z okazji 10-lecia ukończenia szkoły, podczas drugiego Zjazdu Absolwentów 8-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy w roku 1936. Dzięki posiadanemu tableau możemy poznać nazwiska kadry nauczycielskiej z roku szkolnego 1925/1926. Wcześniejsze źródła nie dysponowały taką informacją. Skład kadry przedstawiał się następująco: dyrektor Włodzimierz Ratajewski, Leokadia Romanowska, Józef Alichniewicz, Eugeniusz Novalsetti, Franciszek Obrębski, Jan Olearski, Stanisław Sokołowski, Jerzy Szafrański, ksiądz Stanisław Tomkiewicz, Stanisław Zwoliński, dr Stanisław Żółkowski. Wychowankowie dyrektora Ratajewskiego, (zgodnie z podpisami pod zdjęciami umieszczonymi na tableau), rocznik 1926110 to: Bartczyk Jan, Busz111 Ryszard, Czapliński Franciszek, Czerwiński Antoni, Dytz Czesław, Grzelak Władysław, Jasiński Józef, Kaczeniak Antoni, Kruszyniak Stanisław, Kubjaczyk112 Franciszek, Michałkiewicz Roman, Modliński J.(?)113, Skupiński Stanisław, Sroczyński Zdzisław, Szajbe114 Ide Arje, Wolf Icek Szlamowicz, Wojciechowski Stefan, Wronowski Aleksander.
Fot. 20. Tableau Maturzyści Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy 26 r. 1926-1936.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Jeszcze przed egzaminem maturalnym, w 1926 r. szkoła dyrektora Ratajewskiego wzięła udział w ogólnopolskiej akcji Szkolnictwo polskie w hołdzie narodowi amerykańskiemu na pamiątkę 150-lecia niepodległości Stanów Zjednoczonych. Krótką informację o obchodach rocznicowych w Łęczycy podał M. Pisarkiewicz115, wspominając uroczystą Mszę św. w dniu 4 lipca, defiladę wojska, Przysposobienia Wojskowego, cechów, a także akademię.
Potwierdzenie udziału młodzieży szkolnej w tym święcie można odnaleźć w zbiorach Biblioteki Kongresu USA. Zachowało się udostępnione na witrynie tej biblioteki116 pismo gratulacyjne z okazji 150-lecia Niepodległości Stanów Zjednoczonych, jakie 8-klasowa Szkoła Realna im. Adama Mickiewicza w Łęczycy skierowała do 30. prezydenta, Johna Calvina Coolidge. Na udostępnionym dokumencie widać podpisy: dyrektora Ratajewskiego, nauczycieli (z 9 podpisów, 5 czytelnych, tj. Leokadii Romanowskiej, Heleny Puciatyckiej, ks. Stanisława Tomkiewicza, Stanisława Zwolińskiego, Józefa Alichniewicza) oraz 175 podpisów uczniów117 . Znamienne, że te podpisy uczniów to pierwsza, i jedyna jak do tej pory, lista uczniów Szkoły Realnej z roku szkolnego 1925/1926. Odnajdujemy na niej również nazwiska przyszłych maturzystów uwiecznionych na tableau wspomnianym wyżej (patrz: przypis 108). Udział szkoły w tym wydarzeniu podkreśla jej otwarcie na sprawy ogólnonarodowe, na kształtowanie obywatelskiej postawy młodzieży II Rzeczypospolitej. Zaznaczyć należy, że na 444 stronicach Biblioteki Kongresu, na których udostępniono listy gratulacyjne dla uczestniczących w akcji polskich szkół, wśród łęczyckich znalazło się jeszcze jedno przesłanie z 8-klasowego Humanistycznego Gimnazjum Żeńskiego118.
http://memory.loc.gov/cgi-bin/ampage
W prasie lokalnej kilkakrotnie odnotowano udział Szkoły Realnej w życiu miasta i powiatu w latach 20. i 30. okresu międzywojennego. Już w lipcu 1926 r. na zjeździe koleżeńskim w Tumie aktywność artystyczna uczniów dyrektora Ratajewskiego została zauważona we wspomnieniach uczestnika tego zjazdu, Macieja Tumskiego, który pisał: grono młodzieży na czele z uczniami Seminarium Nauczycielskiego i Gimnazjum Realnego w Łęczycy wystawiło bardzo udatne 2 jednoaktówki: „Dziesiąty Pawilon” Staszyca i „Łobzowanie” Anczyca (...), przedstawienie udało się świetnie.119 Druga informacja bezpośrednio dotyczy nauczycielki Szkoły Realnej, Haliny Puciatyckiej, która – za zgodą dyrektora Ratajewskiego – urządziła wystawę swych prac (obrazy modernistyczne, krajobrazy – przyp. autora) w lokalu szkolnym120. Wartość estetyczną i funkcję wychowawczą tych prac recenzent podkreślił słowami: Fakt (...) wystawy malarskiej w Łęczycy należy przychylnie ocenić, zwłaszcza, że pani Puciatycka jako nauczycielka rysunków, pokazując uczniom swe prace, stojące na poziomie bez wątpienia prawdziwie artystycznym, dała im możliwość zetknięcia się z malarstwem, co daje młodzieży impuls do samodzielnej pracy i rozbudza w niej zmysł estetyczny.121
Sporą garść informacji o uczniach Szkoły Realnej, a pośrednio również o dyrektorze, odnaleźć można w wydawanym przez Bratnie Pomoce Szkół Średnich w Łęczycy w roku szkolnym 1926/1927 pisemku Nasze Loty122 ze znaczącą informacją zawartą w stopce wydawniczej: Adres redakcji: Redakcja dwutygodnika „Nasze Loty” Łęczyca. Szkoła Realna.123 Już słowo Od Redakcji jest interesujące: Koledzy i Koleżanki! (...) Pisemko to winno być naszym łącznikiem myślowym, wymianą zdań i sądów naszych124, a programowy wiersz autorstwa Słowika, pełen młodzieńczego zapału i wiary w siłę wspólnego działania, tchnie Mickiewiczowską Odą do młodości:
W jeden krąg wielki lub wielkie kolisko.
Zbudujmy przyszłość, niechaj wiedzą przyszli,
Jak pracowało to nasze ognisko. (...)
Zagrajmy bracia na świata strunach,
Na myślach ludzkich, na jasnych piorunach,
Niechaj usłyszą zakątki świata –
O nas młodzieży, którą miłość brata.125
Ten duch radosnego, wspólnego zaangażowania, jakże bliski współczesnemu pokoleniu młodych, towarzyszy wszystkim numerom pisemka, w którym - obok informacji o wydarzeniach mających miejsce w Szkole Realnej, Seminarium Nauczycielskim i Gimnazjum Żeńskim Nr 1 – -pojawiły się liczne próby literackie i poetyckie, często podpisane tylko pseudonimem, także wspomnienia o nauczycielach, sprawozdania z wycieczek i uroczystości szkolnych, a nawet rozważania natury egzystencjonalnej.
Zamieszczone w Naszych Lotach informacje prowokują do próby określenia cech charakteru dyrektora Ratajewskiego, z którymi krótko można było zapoznać się jedynie w Zaświadczeniu, o którym była mowa wcześniej (patrz: przypis 35).
Był człowiekiem przychylnym młodzieży, patronował ich pierwszym literackim i poetyckim poczynaniom, może nie najwyższych lotów (np. wiersze Tęsknota, Jak się wiersze robi?)126, godził się nawet na krytyczny ton niektórych artykułów (np. rozważania Punktualność i obowiązkowość)127. Krzewił ducha patriotycznego wśród młodzieży (np. artykuły: W 64 rocznicę powstania 1863 r., Trzeci Maja, wiersz Ukochanej ziemi)128. Kształcił umiejętności dostrzegania przyrody ojczystej, uczulał na jej piękno (np. wiersze Szumcie drzewa i Wiosna)129. Musiał być obdarzony poczuciem humoru i dobrotliwej tolerancji, skoro wyraził zgodę na teksty, w których bohaterami byli nauczyciele Szkoły Realnej, niekiedy wymieniani z nazwiska (np. p. Doroszewski, Sokołowski).130 Zachęcał młodzież do wyrażania swoich uczuć, rozterek i wątpliwości, zgodnie z deklaracją wyrażoną w ich programowym wierszu (np. teksty: Kultura, Czy ideały nam potrzebne?, Moje myśli).131 Jak menadżer XXI wieku, znalazł sposób na promocję swojej szkoły, pozwalając, by pisemko informowało lokalną społeczność o wydarzeniach szkolnych, np. turniej szachowy w Szkole Realnej132, wieczorek taneczny przy Gimnazjum Żeńskim133, odczyt nauczyciela Antoniego Mazura pt. Skąd pochodzimy?134, wieczorek literacko-muzyczny w Seminarium Nauczycielskim135, spotkanie z poetą, kierownikiem teatrów prowincjonalnych, Jerzym Święckim i odczyt pt. Poezja ostatnich lat 30.136, zaproszenie do Szkoły Realnej na odczyt pt. Ku czci powstania styczniowego137, informacja o egzaminie maturalnym w Gimnazjum Żeńskim i Szkole Realnej.138 Jego związek z uczniami widać również na zamieszczonych poniżej zdjęciach139, które ocalały w rodzinnym archiwum.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Uzupełnieniem informacji o pozaszkolnej działalności dyrektora Ratajewskiego są artykuły z 1926 r. na temat działalności Rady Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (patrz: przypisy 140, 141). W zarządzie Rady, obok starosty Juliana Muszyńskiego, burmistrza Jerzego Dodackiego, inspektora szkolnego Gandziarskiego, i wielu innych znakomitych osób, zasiadł również Włodzimierz Ratajewski. Już w listopadzie 1926 r. ( 6 i 7 listopada) nowy zarząd zorganizował na boisku Sokoła dla łęczyckiej społeczności, w tym młodzieży szkolnej, dwudniowe święto sportu, a w nim m.in. zawody lekkoatletyczne, zawody w strzelaniu, mecz piłki nożnej. W szkole dyrektora Ratajewskiego kwitł kult sprawności fizycznej i duchowej tężyzny. O działaniach szkoły w tej dziedzinie pisał Mirosław Pisarkiewicz w łęczyckiej monografii142, podkreślając, że już na początku lat 20. musiało być duże zainteresowanie piłką nożną, skoro przy Gimnazjum im. Adama Mickiewicza działała drużyna o nazwie „Łęczycanka”143, często rozgrywano zawody ping-ponga144. W szkole działało również Szkolne Koło PCK, o czym informowała prasa lokalna w 1934 r.145. Zawiązanie Koła PCK musiało nastąpić dużo wcześniej, bo Zlot był podsumowaniem wieloletnich osiągnięć młodzieży w tej dziedzinie.
Wiadomo też, że Szkoła Realna włączyła się w życie społeczne i kulturalne swojego miasta. Działające w szkole od 1913 r. harcerstwo, nadal współuczestniczyło w życiu szkolnym i miejskim. W szkole funkcjonowała Izba Harcerska, członkowie drużyny im. Józefa Poniatowskiego brali udział w licznych patriotycznych uroczystościach, np. wtedy, gdy ich dyrektor wygłaszał w 1927 r. w łęczyckim teatrze okolicznościowe przemówienie z okazji obchodów Konstytucji 3 Maja146.
Od 1924 r. Włodzimierz Ratajewski działał aktywnie w łęczyckim oddziale Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK)147. Był członkiem, powstałego w maju 1929 r., Powiatowego Komitetu Remontu Archikolegiaty w Tumie, w skład którego weszli, m.in.: starosta Henryk Ostaszewski, prezesi PTK w Łęczycy, Franciszek Obrębski, nauczyciel dyrektora Ratajewskiego, i Jan Olearski oraz proboszcz parafii w Tumie, ks. Emil Gielec. Już w 1929 r. w wyniku działań Komitetu pozyskano na remonty kolegiaty niewielkie pieniądze, ale już w latach następnych, 1930-1931, i 1933-1934, dotacje państwowe pozwoliły na działania w większej skali, z zastosowaniem nowoczesnych technik i metod.148 Zaangażowanie i efekty pracy łęczyckiego Oddziału PTK dostrzeżono w kręgach władz wojewódzkich PTK. W piśmie z dnia 24 kwietnia 1933 r. przewodniczący Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego skierował do Magistratu m. Łęczycy słowa pełnego poparcia dla działań członków Zarządu łęczyckiego PTK, również zwrócił się z prośbą o zapewnienie wsparcia finansowego dla ich szlachetnych i ważnych dla kolegiaty poczynań.149
Dla samego Włodzimierza Ratajewskiego praca społeczna w łęczyckim PTK musiała odgrywać ważną rolę, skoro w zachowanych pamiątkach rodzinnych najwięcej pocztówek i zdjęć tumskiego zabytku.150 W działaniach wspierała go aktywnie żona Eugenia, również członek PTK. Znamienne jest, że wspólne inicjatywy Powiatowego Komitetu Remontu Archikolegiaty w Tumie konsolidowały ich członków, budowały więzy nie tylko na polu zawodowo-społecznym, ale i osobistym. Wiadomo, że łęczycki Oddział PTK po 1924 r. otworzył czytelnię, urządził kurs fotografii praktycznej, zorganizował 10 odczytów, 3 wycieczki.151 Możliwe, że poniższe zdjęcie pochodzi właśnie z okresu działalności dyrektora Ratajewskiego w PTK.152
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
W zachowanej przez rodzinę pamiątce z dnia 22 lipca 1928 r. uświetniającej Srebrne Gody państwa Ratajewskich153, pod napisem Czcigodnym i kochanym Jubilatom najserdeczniejsze życzenia składają (...), widnieją czytelne podpisy, m.in. Eleonory i Jana Olearskich, Aleksandry i Franciszka Obrębskich, Lucyny i Ignacego Szwarców, Ludosławy i Bronisława Lachowiczów, Henryki i Józefa Alichniewiczów.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Rok 1929 był dla Włodzimierza Ratajewskiego ważny również ze względów osobistych. Jako dyrektor szkoły uczestniczył w egzaminie dojrzałości nie tylko swoich uczniów, ale i syna, Tadeusza, członka ZHP w Łęczycy. Było to niewątpliwie dla ojca ogromne przeżycie. Niestety, nie znamy nazwisk innych maturzystów roku szkolnego 1928/1929. Jednak zachowane świadectwo dojrzałości Tadeusza Ratajewskiego, wydane przez Państwową Komisję Egzaminacyjną (powołaną przez Kuratorium Łódzkie Okręgu Szkolnego) w dniu 6 czerwca 1929 r.154, przekazuje cenne informacje o szkole, przedmiotach wówczas wykładanych w klasie ósmej oraz egzaminach składanych przez uczniów. Według wpisu na świadectwie, w roku szkolnym 1928/1929 szkoła nosiła nazwę Gimnazjum Męskie im. Adama Mickiewicza, Tadeusz zdawał gimnazjalny rozszerzony egzamin dojrzałości typu matematyczno - przyrodniczego z następujących przedmiotów egzaminacyjnych: religia, język polski, język niemiecki, historia z nauką o Polsce współczesnej, przyrodoznawstwo. Poza tymi przedmiotami, na świadectwie wpisano również końcową ocenę z rysunku.
Zdjęcie z okresu szkolnego, dotąd niepublikowane.
Informacje posiadane dzięki zachowanemu świadectwu dojrzałości są bardzo cenne. Uzupełniają wiedzę na temat nazwy szkoły dyrektora Ratajewskiego między rokiem 1928 a 1929, która przed 1930 r., czyli przed jej przemianowaniem na Gimnazjum Humanistyczne im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, funkcjonowała jako Szkoła Realna, najpierw 4-klasowa, potem 6- -klasowa z określeniem Wyższa, następnie 8--klasowa, a patron Adam Mickiewicz nie zawsze do nazwy był przypisywany.
W roku 1930, powołując się na T. Gałamona155, W. Zarachowicza156 i M. Pisarkiewicza157, szkoła przyjęła nazwę Gimnazjum Humanistyczne im. Adama Mickiewicza w Łęczycy. Jak podaje Jadwiga Wojtczak158, w roku szkolnym 1930/1931 dyrektor Ratajewski pełnił podwójną funkcję: dyrektora Gimnazjum Humanistycznego i dyrektora Gimnazjum Żeńskiego. W tym samym roku szkolnym (1930/1931) decyzją władz połączono Gimnazjum Humanistyczne im. Adama Mickiewicza z prywatnym Gimnazjum Żeńskim Magistratu Miasta Łęczycy, tworząc Gimnazjum Koedukacyjne im. Adama Mickiewicza. Obie szkoły formalnie zakończyły swoją działalność w roku 1931. Dyrektorem nowo powstałej szkoły, tj. Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, od roku szkolnego 1930/1931 został Włodzimierz Ratajewski. Fakt ten odnotowują wszystkie dotychczasowe źródła, na które się powoływałam159. Szkoła nadal była prywatna, posiadała osiem klas, prowadziła ją PMS i mieściła się w budynku po dawnej Szkole Realnej przy Sienkiewicza 31. O jej i dyrektora działalności w źródłach informacji niewiele. Nie znamy składu kadry nauczycielskiej Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, nie wiadomo, czy nauczyciele uczący ostatni rok w Żeńskim Gimnazjum160 znaleźli zatrudnienie u dyrektora Ratajewskiego. Wiadomo, że w 1930 r. dyrektor zatrudnił na stanowisku nauczyciela języka polskiego Jadwigę Grodzką (z d. Cuevas), która pracowała w tej szkole do 1934 r.161. Wiadomo również, że w 1932 r. absolwentem Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza w Łęczycy był wychowanek dyrektora Ratajewskiego, Władysław Zarachowicz162. Źródła przekazały również informację, że 23 lutego 1932 r. w sali łęczyckiego sierocińca odbyła się noworoczna zabawa dla dzieci pochodzących z rodzin bezrobotnych i objętych opieką łęczyckiej Ochronki163. Zabawa była połączona z występami teatralnymi. W rolę aktorów wcielili się uczniowie gimnazjum i Seminarium Nauczycielskiego, a nad całością czuwała nauczycielka dyrektora Ratajewskiego, Zofia Urbanowska. Pod jej kierownictwem uczniowie gimnazjum przedstawili dwie inscenizacje zatytułowane Taniec marynarza i Kumoszki. Również gimnazjaliści uczestniczyli w kuligach do Podgórzyc i Krzepocina organizowanych przez Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet w Łęczycy164.
Gimnazjum Koedukacyjne im. Adama Mickiewicza, jak podają źródła, przetrwało do 1935 r.165. Trudniej jednak ustalić datę zakończenia kariery zawodowej dyrektora Ratajewskiego.
Wiadomo, że w latach 1930-1932 nadal pracował czynnie jako członek Szkolnej Komisji rozpatrującej podania w sprawie czesnego uczniów, a powołanej już w 1920 r. przez Radę Powiatową w Łęczycy166. Komisja, obok spraw dotyczących uczniów, wnioskowała do władz miasta i powiatu o przydział dodatkowych funduszy na łęczyckie szkolnictwo167. Uczestnictwo dyrektora Ratajewskiego w posiedzeniach Komisji Szkolnej pod przewodnictwem ławnika Tadeusza Żółkowskiego zostało odnotowane w zachowanych w łęczyckim Archiwum protokołach: z dnia 19 listopada 1929 r., 14 maja 1930 r., 15 grudnia 1930 r., 8 czerwca 1931 r., 14 stycznia 1932 r., 18 kwietnia 1932 r.168 Natomiast w roku szkolnym 1932/1933 w protokołach posiedzeń Komisji Szkolnej z dnia 4 października 1932 r. i 25 stycznia 1933 r.169 figuruje już dyrektor Gimnazjum Mazur A. (Antoni- przyp. autora), którego T. Gałamon w tabeli „Dyrektorzy 90-lecia”170 umieszcza dopiero w latach 1934-1935.
Również pismo łęczyckiego Koła PMS z dnia 20 października 1933 r. skierowane do Magistratu sygnalizuje jakieś nieporozumienia. W piśmie czytamy: Zarząd Koła Macierzy Szkolnej w Łęczycy uprzejmie prosi o wydzielenie sumy zł. 400 /czterysta zł./ z funduszu należnego Macierzy od Magistratu. Sumę tą Zarząd Macierzy przeznacza na pokrycie rachunków za światło, podatku od lokalu oraz podatku za wodę, przypadających od p. Wł. Ratajewskiego. Resztę, jaka pozostanie od sumy 400 zł. po pokryciu tych rachunków, Zarząd Macierzy prosi wypłacić p. Wł. Ratajewskiemu171.
Wiadomo, że od momentu powstania Koedukacyjnego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, dyrektor Ratajewski borykał się z wieloma problemami finansowymi. Już drugi rok zarządzania szkołą (1931/1932) zmusił go do poszukiwania funduszy na przeprowadzenie poważnego remontu dachu i wymiany drzwi wejściowych gmachu szkoły.172 Rok szkolny 1932/1933 nie przyniósł poprawy. Problemy finansowe nasiliły się, czemu dowodzą protokoły z dnia 11 marca 1932 r. i 6 października 1932 r.173 Nie pomogły działania członków Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) ani Łęczyckiego Towarzystwa Oświatowego (ŁTO), które zawiązało się w sierpniu 1932 r., pragnąc utrzymać przy życiu chwiejące się Gimnazjum w Łęczycy174. O dalszych problemach finansowych w latach 1933-1935 rozpisywała się łęczycka prasa175. Sprawie poświęcono niejedno posiedzenie władz miasta i powiatu176 z udziałem byłych (PMS w Łęczycy) i aktualnych właścicieli (ŁTO) Gimnazjum, w obronie którego wysłano szereg pism urzędowych, nie wyłączając takich adresatów jak Minister Opieki Społecznej w Warszawie177 czy Kurator Okręgu Szkolnego Warszawskiego178, i nie rezygnując z mocnych argumentów popartych wiekową historią szkoły, jak np.: Gimnazjum im. Adama Mickiewicza istnieje od 1905 r., przetrwało ciężkie czasy okupacji rosyjskiej i niemieckiej, będąc wówczas jedyną uczelnią polską w Łęczycy.179 Mimo starań tak wielu zaangażowanych łęczycan, długi, jakie odziedziczyło ŁTO po PMS, doprowadziły do utraty płynności finansowej szkoły, sprawa trafiła do Sądu Okręgowego w Łodzi180, do szkoły wkroczył komornik, o czym szerzej pisał M. Pisarkiewicz w łęczyckiej monografii181.
Znamienne, że w powyższej, trudnej dla szkoły sprawie, w pismach przytaczanych, poza jedynym Koła PMS do Magistratu z dnia 20 października 1933 r.182, nazwisko dyrektora Ratajewskiego nie pojawia się. Możliwie więc, że już wtedy (tj. od roku szkolnego 1932/1933) nie był dyrektorem Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza, a datę odejścia ze stanowiska, zgodnie z protokołem Komisji Szkolnej z dnia 4 października 1932 r.183, należałoby przenieść na 31 sierpnia 1932 r., mimo iż nawet członkowie rodziny dyrektora we wspomnieniach przesuwają tę datę na rok 1934. Maria podaje, że Włodzimierz Ratajewski na stanowisku dyrektora pracuje do 1934 r., w którym to roku jako przeciwnik rządów sanacyjnych zostaje zwolniony184. Polityczny aspekt odejścia z pracy Włodzimierza Ratajewskiego podnosi również wnuk, Andrzej, podkreślając, że dziadek ze względów politycznych zostaje usunięty ze stanowiska i przeniesiony na wcześniejszą emeryturę.185 Wielka szkoda, że nie zachowała się dokumentacja szkolna z okresu międzywojennego. Bolała już nad tym śp. Apolonia Prasnowska (zm. 1 stycznia 2010 r. w Łęczycy), autorka rozdziału poświęconego kadrze pedagogicznej i personelowi pomocniczemu LO w latach 1906-1939186. Pani Apolonia wierzyła, że – jak sama mnie informowała – kiedyś zostaną odkryte dokumenty szkoły, które zakopał przy budynku starej łęczyckiej poczty na przełomie 1939/1940 r. p.o. dyrektora szkoły Nikodem Księżopolski. Może wtedy zdołam wyjaśnić, czy Włodzimierz Ratajewski zakończył swoją karierę zawodową w roku szkolnym 1932/1933 czy 1933/1934.
Zakładając, że do 1936 r. jego związek ze szkołą był niepodważalny, o czym świadczą m.in. zdjęcia dyrektora Ratajewskiego umieszczone na tableau z 1935 i 1936 r., pozwolę sobie przybliżyć osiągnięcia i działalność kulturalną uczniów i nauczycieli Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza w latach 1933-1934.
Szerokim echem w prasie lokalnej odbiło się przedstawienie w Łęczycy Wesela Wyspiańskiego w lutym 1933 r., w którym wzięli udział uczniowie Seminarium Nauczycielskiego i Gimnazjum Koedukacyjnego. Recenzje były bardzo pochlebne, zwrócono uwagę na część muzyczną oraz piękne stroje wypożyczone z Warszawy187.
Włodzimierz Ratajewski, I rząd , siedzi trzeci od lewej.
W maju 1933 r. gimnazjaliści uczestniczyli w masowej imprezie sportowej obchodzonej w ramach Święta Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w Łęczycy.188 W zawodach lekkoatletycznych zajęli I miejsce. Poza tym 25 maja Komisja Egzaminacyjna do POS (Państwowa Odznaka Sportowa – przyp. autora) przy Gimnazjum Koedukacyjnym im. Adama Mickiewicza w Łęczycy zakwalifikowała 13 uczniów i 4 osoby z personelu szkolnego do otrzymania POS. Wykaz za pośrednictwem Powiatowej Komendy PW i WF w Łęczycy przesłano Panu Wojewodzie.189 Wśród sukcesów sportowych odnotowano również nowy rekord szkolny w biegu na 60 m., jaki ustanowiła uczennica gimnazjum, J. Dudkówna, wszechstronna sportsmenka190. Autor artykułu nie szczędził słów pochwały dla sprawności fizycznej młodzieży szkolnej i efektywnej pracy ich nauczycieli, stwierdzając: Zarówno wśród młodzieży męskiej i żeńskiej jest duży zapał do ćwiczeń. Każdy dzień treningu przynosi lepsze wyniki. Przyszłość w sporcie w szkołach na terenie Łęczycy zapowiada się bardzo dobrze191.
Kolejna ważna informacja o działalności wychowawczej szkoły to majowy, w 1933 r., udział młodzieży gimnazjalnej w uroczystych obchodach miejskich z okazji Rocznicy Uchwalenia Konstytucji 3 Maja.192 Młodzież uczestniczyła w uroczystej Mszy św., na której wysłuchano podniosłego kazania prefekta Józefa Palinceusza, nauczyciela gimnazjum, później w przygotowanej przez uczniów Seminarium Nauczycielskiego i gimnazjum zabawie dla dzieci z najbiedniejszych łęczyckich rodzin. Organizatorami zabawy byli nauczyciele i członkinie Związku Pracy Kobiet pod przewodnictwem Marii Pajdak, żony starosty łęczyckiego.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Widać, więc, że szkoła w 1933 r. nadal działała aktywnie we wszystkich dziedzinach życia społecznego, mimo nurtujących ją problemów finansowych. Również rok szkolny przebiegał zgodnie z harmonogramem prac, wyznaczonym przez Kuratorium Okręgu Łódzkiego. Jak donosiła prasa łęczycka, kolejnych 12 absolwentów szkoły otrzymało świadectwa maturalne193. Byli to: Baranowski Zygmunt, Cuevas Janina, Firsztental Ryfka, Freyer Ryszard, Jakubowicz Lejb, Komorowska Zofia, Król Zdzisław, Kusztelak Stanisław, Majewski Arkadiusz, Tomczak Helena, Tymoszczuk Maria, Welnicki Zdzisław.
O losach dyrektora Ratajewskiego po 1933 r. wiadomo jedynie ze wspomnień rodzinnych: Nie mogąc dostać pracy rządowej uczy prywatnie i zajmuje się bezinteresownie prowadzeniem biblioteki194. 16 kwietnia 1935 r. państwo Ratajewscy odebrali w Urzędzie Miejskim dowody osobiste. Na karcie zgłoszenia po odbiór dowodu przez p. Eugenię (karta zgłoszenia dyrektora zaginęła) widnieje miejsce zamieszkania, plac Kościuszki 31 (czyli adres córki z mężem)195. Jak wspomniałam wcześniej, Ratajewscy zajmowali lokal przy ul. 18 Stycznia. Możliwe więc, że odejście na emeryturę wiązało się z chwilową, przymusową zmianą miejsca zamieszkania.
Poza społeczną pracą w bibliotece przy ul. Panieńskiej, uczestniczył dyrektor Ratajewski w I i II zjeździe absolwentów 8 – -klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza, o których w prasie z lat 1935-1936, niestety, nic nie ma. Dobrze, że zachowały się tableau, które, obok zdjęć nauczycieli i absolwentów rocznika 1925 i 1926, utrwaliły wnętrze pracowni szkolnej i gmach budynku szkoły.
W 1937 r., jak wspominała Maria, Włodzimierz Ratajewski dostaje rentę starczą i nadal pracuje społecznie w bibliotece Polskiej Macierzy Szkolne196, o której źródła z lat 30., niestety, milczą, o czym informował Mirosław Pisarkiewicz: nie zachowały się żadne dane o bibliotekach i czytelnictwie w dwudziestoleciu197. Jednak podana przez rodzinę informacja o działalności w latach 30. biblioteki PMS w Łęczycy, zdjęcie dyrektora Ratajewskiego w pomieszczeniu tejże (patrz: przyp.54), niewielka liczba książek z pieczątką Koła PMS w Łęczycy znajdujących się obecnie w archiwum MiPBP w Łęczycy oraz odnalezione przeze mnie w łęczyckim archiwum pismo Zarządu Koła PMS skierowane do Urzędu Miasta z 1937 r.198, stanowić mogą zalążek do podjęcia poszukiwań na temat biblioteki PMS w Łęczycy, jej działalności i pracowników. Odwołując się do wspomnianego pisma, czytamy w nim: Biblioteka Macierzy jest jedynym w Łęczycy księgozbiorem o charakterze publicznym (...) korzysta z niego ludność całego miasta199. Wg danych podanych w piśmie, biblioteka PMS w Łęczycy liczyła w 1937 r. 5402 tomy, w porównaniu z rokiem minionym, wzrosła liczba korzystających z zasobów bibliotecznych i wynosiła 3373 odwiedzających, wypożyczono 5974 książki, dowodzi to wzmożonego zainteresowania książką wśród ludności.200 W dalszej części pisma, Zarząd Koła PMS zaapelował do władz miasta o wsparcie finansowe biblioteki, podkreślając, że jest pożyteczną i konieczną placówką kulturalną201 miasta i powiatu.
Przed wybuchem II wojny światowej Włodzimierz Ratajewski wziął udział w ostatnich wyborach samorządowych, które odbyły się w Łęczycy, i w 27 innych miastach województwa łódzkiego, w dniu 30 kwietnia 1939 r.202 Cieszył się nadal niesłabnącym poparciem i uznaniem, skoro zdobył mandat do Rady Miasta, razem z Mieczysławem Cieniakiem, Tadeuszem Bryńskim i Władysławem Czaplińskim, zięciem, mężem córki, Marii.
Łęczyca – Dachau ( 1939 – 1941)
Wybuch II wojny światowej zniweczył jakiekolwiek plany dalszej działalności społecznej dyrektora Ratajewskiego (nie tylko na polu politycznym). Łęczyca z dniem 9 listopada 1939 r. została wcielona do okręgu Poznań, przemianowanego 29 stycznia 1940 r. na tzw. Okręg Rzeszy Kraju Warty (Reichsgau Wartheland)203. W Kraju Warty, podobnie jak na wszystkich ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, rozpoczęły się dla Polski i Polaków najtragiczniejsze lata okupacji hitlerowskiej.204
Rodzinę dyrektora Ratajewskiego nie ominęła okupacyjna gehenna. Jako przedstawiciel inteligencji znalazł się w grupie najdotkliwiej prześladowanej przez okupanta. Po wielokrotnym ostrzeżeniu i grożeniu aresztowaniem, zmuszony został do oddania Niemcom biblioteki205 . Jak wszyscy łęczycanie, był zobowiązany złożyć odcisk swojego palca na obowiązkowym Zgłoszeniu celem policyjnego stwierdzenia ludności. Tzw. „palcówka” zastępowała dowód osobisty, jej brak pociągał za sobą konsekwencje. W łęczyckim Archiwum zachowało się Zgłoszenie żony dyrektora,206 z którego wynika także, że członkowie rodziny dyrektora Ratajewskiego i Czaplińskich od początku okupacji byli narażeni na przymusowe przesiedlenia207 , o czym wspominał Andrzej: W styczniu 1940 r. rodzina Czaplińskich, zamieszkała w Łęczycy na I piętrze domu przy pl. Kościuszki 31, została wyrzucona z zajmowanego mieszkania i przesiedlona do mieszkania na II piętrze tego samego budynku, zajmowanego uprzednio przez rodzinę żydowską. Dr Czaplińskiemu pozwolono zabrać wyposażenie gabinetu lekarskiego, rodzina mogła zabrać tylko osobiste rzeczy, a kupione niedługo przed wybuchem wojny meble zostały skonfiskowane.208 /p>
Pomiędzy 13 a 14 kwietnia 1940 r., razem z innymi łęczycanami został aresztowany209 i przetrzymywany w łęczyckim więzieniu razem z grupą 48 łęczycan (wśród nich znalazł się mąż Marii, Władysław Czapliński)210 . Jako powód aresztowania – cytując za Franciszkiem Jaszczakiem – podano szowinistyczny Polak, utrudniający swoją postawą scalenie ziem wcielonych do Rzeszy211 . Tenże podaje również, że aresztowania dyrektora Ratajewskiego dokonał jego były uczeń o nazwisku Wagner, aptekarz, członek NSDAP.212 Dzięki wspomnieniom Mieczysława Cieniaka pt. Z Łęczycy do Gusen213 możemy poznać okrutną więzienną rzeczywistość przetrzymywanych łęczycan. Choć aresztowany wcześniej214 , jego wspomnienia oddają dramat wszystkich, których los umieścił w grubych murach więzienia łęczyckiego w okresie niemieckiej okupacji: W celach na zbutwiałym i śmierdzącym barłogu siedzimy po kilku(...), nie mamy kocy, cele nieopalane.(...) Od czasu do czasu – chytre oko miejscowego hycla – (...) zagląda przez „judasza” do wnętrza naszej celi. Dla uprzyjemnienia nam błogich chwil (...) pociesza nas, że długo tutaj nie posiedzimy, że niebawem będziemy ...wisieć na szubienicy w samym środku rynku.215 Powtórne aresztowanie Mieczysława Cieniaka, tym razem z grupą dyrektora Ratajewskiego, dostarcza nowych, przerażających opisów: Chudy jak szczapa strażnik więzienny, którego później przezywaliśmy „Hałab”- zapoznaje nas z ostrym regulaminem więziennym. Palenie i rozmowy w celi zabronione. Od godziny 4-tej do 18-tej nie wolno nikomu spocząć lub usiąść. Głodni i poniewierani (...) cały prawie dzień czyścimy kible, by świeciły jak psu ślepia.216
W dniu 4 maja 1940 r. dyrektor Ratajewski, wraz z innymi uwięzionymi w łęczyckim więzieniu, został wywieziony do obozu w Dachau, inni również do Gusen. Jadwiga Wojtczak w artykule pt. 41-sza rocznica... wywiezienia pierwszego transportu Polaków z terenu Łęczycy i okolic do niemieckich obozów koncentracyjnych217 , oraz Mieczysława Cieniaka we wspomnieniach Z Łęczycy do Gusen218 , opisali ostatnie chwile aresztowanych spędzone w łęczyckim więzieniu:
Jadwiga Wojtczak: W dniu 4 maja 1940 roku (a była to sobota), wyprowadzono z łęczyckiego więzienia, około 5 godziny rano, 120 mężczyzn, w zwartej kolumnie, strzeżonej przez uzbrojonych Niemców i psy, prowadzone na smyczy. Doprowadzeni do stacji kolejowej zostali załadowani do wagonów i skierowani do obozu koncentracyjnego w Dachau219 .
Mieczysław Cieniak: (...) 4 maja 1940 r. o godzinie 3-j rano „Hałab” budzi nas – zmienionym i jakimś niesamowitym głosem rozkazuje przygotować się do wyjazdu.(...) Wychodzimy przez bramę więzienną i skręcamy w ul. Poznańską. Na ulicach cicho (...). 96 skazańców – starcy i młodzi, rzemieślnicy i inteligencja, robotnicy i chłopi (...) Idzie wraz z nami uczeń gimnazjalny Cesiu Baranowski z Leśmierza. W jednej piątce ze mną kroczą: Janczewski, Wincenty Piotrowski, ks. Palinceusz – prefekt szkół łęczyckich i Rajski. Mijamy farę (...). Piękne lipy w alejach (...) Wschodzące słońce (...) Zdążamy w kierunku stacji kolejowej (...) Na dworcu już z dala widzimy na bocznym torze – dwa czerwone „bydlęce” wagony (...) Pakujemy się po pięćdziesięciu do wnętrza. W międzyczasie – po drodze liczba osób w wagonie dojdzie do stu... Tuż przed odjazdem pociągu dostrzegamy – za kordonem policyjnym – na peronie stacji grupę naszych najbliższych (...) Ruszamy na zachód, w nieznane jutro...220 W swoich wspomnieniach wymienia Mieczysław Cieniak kolejne stacje mijane po drodze: Łódź, Pabianice, Sieradz, rodzinne miasto dyrektora Ratajewskiego, i Kalisz, miasto jego pierwszych szkolnych doświadczeń, Wrocław, a później na ziemi niemieckiej – Chemnitz i Drezno. Tu na dworcu, 6 maja 1940 r.221 , transport więźniów z Łęczycy opuścił wagony: Zgrzyt rygli (...) Słychać krzyki esesmanów (...). Sędziwy dyrektor gimnazjum łęczyckiego Ratajewski – pada zemdlony na ziemię (...) (w chwili aresztowania Włodzimierz Ratajewski miał 68 lat – przyp. autora). Odliczanie więźniów. Sprawdzanie, jeszcze raz odliczanie i jeszcze raz odczytywanie list.(...) Znowu razy, znowu bicie kijami, kopanie, krzyki esesmanów, jęki pobitych (...).Pociąg rusza dalej (...) Monachium (...) Dachau (...) Na placu dworcowym przy ciągłym krzyku (...) ustawiają nas piątkami (...) Długa kolumna 1.980 ludzi idzie uliczkami miasteczka (...) Dezynfekcja, kąpiel, golenie głów, fasowanie bielizny, pasiaków, drewnianych „holendrów”, czerwonych winkli i numerów ewidencyjnych (...) Cały nasz zespół łęczycki, znalazł się na bloku nr 5.222 Gromadka łęczycan wykorzystuje każdą okazję, by się wieczorem spotkać, pogwarzyć, wymienić życzliwe owe myśli, wspomnienia, nadzieje(...)223 . 23 czerwca 1940 r. po dramatycznej selekcji, do Mauthausen – Gusen wywieziono młodych, postawnych, żwawych i silniejszych więźniów, natomiast w Dachau pozostawiono ludzi starszych i chorych (...) pozostali między innymi Janczewski, dr Kindler, Ratajewski i Rajski224 .
Dalsze, dramatyczne przeżycia Włodzimierza Ratajewskiego w obozie koncentracyjnym w Dachau, więźnia z wytatuowanym na przedramieniu numerem 8146, to tragiczna historia milionów zamordowanych w obozach koncentracyjnych.
6 lutego 1941 r. Włodzimierz Ratajewski zmarł męczeńską śmiercią na placu apelowym Dachau, od ciosów zadanych pałką przez esesmana. Miał 69 lat225 .
O śmierci męża Eugenia Ratajewskiego dowiedziała się z pism urzędowych, które otrzymała z Dachau i Monachium. Zadziwiające, jak szybko biurokracja niemiecka powiadamiała rodziny „zmarłych” w obozach, jak skrupulatnie. informowała o śmierci, jak przestrzegała procedur. To kuriozum XX wieku w najbardziej dramatycznych w dziejach cywilizacji momentach.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Zdjęcie z archiwum rodzinnego, dotąd niepublikowane.
Akt zgonu, wydany przez Urząd Stanu Cywilnego w Dachau z Nr 597/1941, z datą 18 lutego 1941 r., o treści: Nauczyciel Włodzimierz Ratajewski, wyznania katolickiego, zamieszkały w Łęczycy, zmarł 6 lutego 1941 r. o godzinie 1600 w Dachau226.
Pismo z datą 19 lutego 1941 r. z obozu koncentracyjnego w Dachau 3 K, w którym – na list żony227 - Komendantura obozu koncentracyjnego informuje, w odpowiedzi na Pani pismo z 10 lutego 1941 r., że Pani małżonek zmarł 6 lutego 1941 r. około godziny 1600. Mimo wysiłków lekarza i środków będących do dyspozycji, ustała praca serca i krążenie przy katarze jelit. Zmarł po krótkiej chorobie w bloku szpitalnym. Pozostałe rzeczy będą Pani przysłane w następnych dniach. W związku z przesłaniem urny musi się Pani zwrócić do Urzędu Ewidencji Zmarłych, Monachium 15, ul. Thalkirchnerstr. Nr 17. Na podstawie tego otrzyma Pani od nas akt zgonu. Dalsze informacje otrzyma Pani z Urzędu Stanu Cywilnego w Dachau po uiszczeniu opłaty 60 Pfennigów228. Urząd Ewidencji Zmarłych w Monachium w dniu 15 lutego 1941 r. przesyła do p. Eugenii, w odpowiedzi na jej telegram, informację: Dotyczy: popiół Nr 994/41, Ratajewski Wladimir. W odpowiedzi na Pani telegram z dnia 10 lutego 1941 r., informuję Panią, że popioły zostaną natychmiast wysłane, kiedy przyśle Pani blankiet potwierdzający opłacenie kosztów przesyłki urny z prochami oraz potwierdzenie zgody tamtejszego zarządu cmentarza na pochówek229.
I jeszcze jedna informacja, zachowana przez rodzinę, w polskim tłumaczeniu, napisana na pożółkłej już, niekompletnej kartce: Ratajewski Włodzimierz Ratajewski zmarł w Dachau dn. 6 lutego 1941 r. o godzinie 4 p.p. Należy zawiadomić w przeciągu 24 godzin, o ile jest życzenie obejrzenia zwłok. Zwłoki będą spalone w krematorium w Monachium (...)230.
Eugenia Ratajewska osiągnęła swój cel, sprowadziła prochy męża do Polski, pochowała go godnie na łęczyckim cmentarzu w rodzinnym grobie, w którym dziś spoczywa ona sama, obok matka dyrektora, Teodora, i syn, Tadeusz. Przyjaciele rodziny nie opuścili jej. Wcześniejsze łęczyckie więzy z czasów wspólnych działań na gruncie społeczno-oświatowym, przetrwały próbę wojny. Już 8 lutego 1941 r. otrzymała pisemne kondolencje z powodu śmierci męża od byłych działaczek Łęczyckiej Ligi Kobiet, m.in. Haliny Salskiej: Szanownej i drogiej Pani oraz Jej rodzinie przesyłamy wyrazy prawdziwego żalu, szczerego współczucia z powodu śmierci śp. Jej zacnego męża w Dachau.231 Po szczęśliwym ocaleniu i powrocie z obozów śmierci, Mieczysław Cieniak i Władysław Zarachowicz pomagali Eugenii Ratajewskiej w odnalezieniu się w tej trudnej dla niej powojennej rzeczywistości, m.in. poświadczyli prawdziwość danych złożonych przez p. Eugenię w Deklaracji członkowskiej o przyjęcie w poczet biernych członków Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych232 i objęli rodzinę dyrektora Ratajewskiego opieką łęczyckiego Koła Powiatowego tego Związku, co niosło za sobą również pomoc finansową233.
Łęczyca nigdy nie zapomniała o ofiarach II wojny światowej. Rok rocznie w rocznicę wywiezienia pierwszego transportu łęczycan do obozów zagłady, 4 maja, w kościele p.w. św. Andrzeja Apostoła, z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Łęczyckiej, odprawiana jest uroczysta Msza św. za zamordowanych w obozach, jak również w innych tragicznych okolicznościach w okresie 1939-1945, oraz za nielicznych więźniów, którym dane było wrócić, a którzy zmarli w Polsce po 1945 r.234. W 2010 roku będzie to już po raz 69. Jak zawsze, pod tablicą pamiątkową, odsłoniętą 8 września 1991 r., ufundowaną przez Rodziny Ziemi Łęczyckiej i ks. Proboszcza Kazimierza Gorszwę, umieszczoną na fasadzie fary z nazwiskami łęczycan zamordowanych w różnych miejscach kaźni w latach 1939-1945, społeczeństwo łęczyckie złoży kwiaty, odmówi modlitwę... Wśród 97 nazwisk, nazwisko Włodzimierza Ratajewskiego, umieszczone pod jakże wymownym mottem z Ewangelii św. Jana: Nikt nie ma większej miłości nad tę, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich. Gest pamięci ponawiany jest również przez łęczycan w corocznych obchodach tradycyjnego Święta Nauczyciela przed pamiątkową tablicą ufundowaną przez Nauczycieli Ziemi Łęczyckiej i odsłoniętą w 1966 r. Tablica wmurowana w ścianę budynku obecnego Zespołu Szkół im. Jadwigi Grodzkiej (dawne Seminarium Nauczycielskie) mieszczącego się przy Alejach Jana Pawła II (dawniej: Aleje 1 Maja 1), poświęcona została Nauczycielom pomordowanym przez zbrodniarzy hitlerowskich w latach 1939-1945 w Jubileuszowym roku 1000-lecia Państwa Polskiego.
Źródła historyczne poświęcone ewidencji zamordowanych w latach wojny i okupacji nie pominęły nazwiska Włodzimierza Ratajewskiego. Figuruje on m.in. w wykazie Rocznika Łódzkiego z 1972 r.235 Krótką notę biograficzną, choć nieścisłą, podaje Marian Walczak w Księdze strat osobowych.236 W Ziemi Łęczyckiej w latach 1990-1991 Mirosław Pisarkiewicz umieścił cykl artykułów Zmarli łęczyckiego cmentarza237, w których wśród Ofiar obozów widnieje nazwisko dyrektora Ratajewskiego238. Także członkowie Towarzystwa Naukowego Płockiego. Oddział w Łęczycy239 oraz Towarzystwa Miłośników Ziemi Łęczyckiej240 w swoich monumentalnych książkach o Łęczycy oddali hołd tej wybitnej postaci.
Jego ślad ocaliły od zapomnienia wspomniane wcześniej artykuły zamieszczane w prasie lokalnej z okresu międzywojennego241 czy zbeletryzowane wspomnienia, pamiętniki obozowe łęczycan, którzy ocaleli, jak choćby książka Władysława Zarachowicza Nas nie pożarły płomienie242, w której były gimnazjalista wspominana swojego dyrektora oraz członków jego rodziny: Marię Czaplińską, jej pobyt w celach Radogoszcza, oraz dr Czaplińskiego, więzionego w Gusen, i pomoc, jaką niósł współtowarzyszom niedoli243.
Także o dyrektorze Ratajewskim nie zapomnieli jego dawni uczniowie, którzy 20 czerwca 1982 r., uczestniczyli w Łęczycy w koleżeńskim zjeździe absolwentów Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza (roczniki: 1930-1935). W ankiecie przeprowadzonej wśród uczestników rocznika maturalnego 1932, na pytanie Którego z łęczyckich profesorów najmilej wspominasz i dlaczego?, padła, między innymi, odpowiedź, Włodzimierz Ratajewski, Jadwiga Grodzka, Maria Fijałkowska - dobrzy wykładowcy swoich przedmiotów244.
Nie należy zapomnieć o trzyczęściowej Złotej Księdze Pamięci założonej i prowadzonej przez Franciszka Jaszczaka i Janinę Rejment245. To kolejna cenna informacja o zamordowanych łęczycanach, w tym również o Włodzimierzu Ratajewskim246.
Również obecne młode pokolenie licealistów pamięta. 7 stycznia 2008 r. uczniowie łęczyckiego Liceum wzięli udział w uroczystości przekazania przez wnuka Włodzimierza Ratajewskiego cennych pamiątek po dziadku. Uczestniczyli w pięknej lekcji historii o korzeniach szkoły, poznali losy jej dawnego dyrektora. Przekonali się, jak ważne dla przyszłości mogą być rodzinne pamiątki, za które teraz oni są odpowiedzialni. Również podczas odczytu Dla Potomnych, zorganizowanego w murach szkoły w dniu 20 kwietnia 2009 r., nie zabrakło przedstawicieli licealistów.
Od lewej: Alicja Łosińska-członek Zarządu TNP Odział Łęczyca, Lucyna Sztompka-dyrektor LO w latach 2002-2008, Halina Misztal –nauczyciel biologii LO w latach 1955-1989, członek TMZŁ, Włodzimierz Ratajewski-gość honorowy, Joanna Wdowiak-dyrektor LO od 2009 r.
W nowo powstałej w 2006 r. z okazji Stulecia Istnienia Szkoły Izbie Tradycji zagospodarowano gablotę chroniącą pamiątki po dyrektorze Ratajewskim i cenne dokumenty. Wśród nich Modlitewnik, z którym tylko raz się rozstał, gdy został aresztowany... W pięknej czerwonej oprawie, z ręcznie przepisanymi na 69 stronach tekstami modlitw w języku łacińskim i polskim247. To symbol jego działalności i męczeńskiej śmierci, który z powodzeniem mógłby stanąć obok ponad tysiąca czterystu eksponatów Muzeum Modlitewnika Polskiego im. Wandy Malczewskiej w Parznie k. Bełchatowa.
Lucyna z d. Krysiak Sztompka
Najwięcej informacji o Włodzimierzu Ratajewskim dostarczyły mi ocalone przez rodzinę dokumenty. Dotychczas nieznane informacje związane z genealogią rodu, dotyczące wczesnej edukacji, studiów, pierwszych doświadczeń pedagogicznych, uzupełniły skromną biografię z okresu działalności pedagogicznej i społecznej Włodzimierza Ratajewskiego. Poszerzyły krąg wiedzy o dramacie łęczyckich rodzin w okresie okupacji hitlerowskiej, rzuciły światło na historię łęczyckiej Szkoły Realnej w czasach dla Polski najtrudniejszych, w czasach zaborów i walki o polskość. Pozwoliły też spojrzeć na tę postać od innej strony, już nie służbowej, ale osobistej, w roli męża i ojca rodziny.
Nic nie zastąpi dokumentu, zachowany, nawet po latach odda świadectwo prawdzie. Dzięki przechowanym przez rodzinę dyrektora Ratajewskiego dokumentom, mogłam dokonać syntezy wiedzy o młodości, późniejszym życiu, działalności zawodowej i męczeńskiej śmierci dyrektora Ratajewskiego. Pomogły mi w tym również zachowane w łęczyckim Archiwum dokumenty, chwała za to władzom, że Archiwum Państwowe Płockie. Oddział w Łęczycy funkcjonuje tak sprawnie i kompetentnie, gorące podziękowania dla Dyrekcji i pracowników.
Liczę na to, że powyższa praca stanie się zaczątkiem opracowania kolejnych historii o losach dyrektorów łęczyckich szkół, bo człowiek żyje tak długo, jak długo przetrwa o nim pamięć. I choć nie każdy tworzy wielkie dzieła, to każdy tworzy historię. Choćby własną, albo regionu, z którym się związał. By pamięć o każdym ocalić od zapomnienia, trzeba wspomnieniem dzielić się z innymi. Jeżeli będziemy pamiętać, ci, co przyjdą po nas, także nie zapomną.
Składam podziękowanie rodzinie dyrektora pierwszej polskiej Szkoły Realnej w Łęczycy, a w szczególności Włodzimierzowi Ratajewskiemu, ostatniemu wnukowi dyrektora, oraz Hannie (prawnuczce) i Maciejowi (jej mężowi) Kałasom, za przekazanie Liceum Ogólnokształcącemu im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy pamiątek rodzinnych Dla potomnych, a także za obdarzenie mnie zaufaniem w celu dalszego ich wykorzystania. Dziękuję mojej siostrze, Barbarze Tomczyk z domu Krysiak, absolwentce LO w Łęczycy (matura 1972) za serdeczne wsparcie i pomoc w tłumaczeniu tekstów z języka rosyjskiego i niemieckiego. Składam podziękowanie Bolesławowi Solarskiemu, prezesowi łęczyckiego Oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego za cenne rady i wskazówki udzielone w trakcie pisania niniejszej pracy. Również słowa podziękowania ślę obecnemu nauczycielowi języka angielskiego w LO w Łęczycy, mgr Markowi Gabryelskiemu, za angielski przekład tekstu.
Liczę na to, że obecna dyrekcja LO w Łęczycy, przy zbliżającej się 105. (2011 r.), a może 110. (2016 r.) rocznicy Istnienia Szkoły, przy opracowaniu Uzupełnienia do Dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy nie pominie zebranego powyżej materiału, nawiązawszy wcześniej kontakt z autorem niniejszej pracy.
Przypisy
1Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy, Łęczyca 2006.
2Dokumenty i pamiątki przekazano Liceum Ogólnokształcącemu im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy w dniach 8.01.2008r. i 19.09.2008r. Archiwizacji dokumentacji dokonała dyrektor szkoły, Lucyna Sztompka, uwzględniając ją w Protokołach Przekazania (protokoły spisano w dwu egzemplarzach, znajdują się w archiwum szkoły i u darczyńcy, Włodzimierza Zygmunta Ratajewskiego- wnuka). Zastosowano następującą numerację dokumentów: cyfry rzymskie I i II - na oznaczenie daty i numeru protokołu przekazania dokumentu, cyfry arabskie – na oznaczenie kolejności dokumentu w protokole, np. I/17: dokument uwzględniony w pierwszym protokole, przekazany w dniu 8.01.2008r., pod numerem siedemnastym. W przypadku załączników do dokumentu głównego, np. I/17, wprowadzono przy cyfrze arabskiej myślnik i nawias, np. I/17-1).
3Krótki życiorys Włodzimierza Ratajewskiego spisała Maria, jego córka, z męża Czaplińska ( I/19), oraz syn Marii i Władysława Czaplińskiego, Andrzej Czapliński ( II/4).
4Imię matki Włodzimierza Ratajewskiego podane na płycie nagrobnej jest błędne; zamiast „Teodora” podano „Teodozja”.
5Andrzej Tomaszewski, Życie kulturalne ośrodków miejskich guberni kaliskiej w latach zaborów, Sieradz 1998, s.6-7, 223.
6Oryginały sieradzkich świadectw promocyjnych znajdują się w Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/11.
7Tłumaczenie własne z języka rosyjskiego.
8Skala ocen wyjaśniona na drugiej stronie każdego świadectwa: 5=celujący, 41/2 = bardzo dobry, 4=dobry, 31/2= więcej niż dostateczny, 3- = niezupełnie dostateczny, 2 = niedostateczny, 1 = zupełnie niedostateczny.
9W 1890 r. Kalisz posiadał 20.060 mieszkańców. [w:] Andrzej Tomaszewski, Życie kulturalne ośrodków miejskich guberni kaliskiej..., op.cit.,s. 233.
10Oryginały kaliskich świadectw promocyjnych znajdują się w Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/12.
11„Świadectwo dojrzałości wystawione Włodzimierzowi Ratajewskiemu, wyznania rzymskokatolickiego...”, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/13.
12ibidem.
13Odpis świadectwa ukończenia studiów prawniczych: Odpis świadectwa złożonego w aktach b. Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (vol.100, tom 49, s. 328), Potwierdzony notarialnie odpis i kopia”, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/9.
14Życiorys, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/12 (kartka maszynopisu, bez podpisu).
15Franciszek Jaszczak, Złota Księga Pamięci, cz. 2, Za Polskę życie dali..., Łęczyca 1980, s.25-26; oryginał znajduje się w łęczyckim Oddziale ZNP. 16Apolonia Prasnowska, Noty biograficzne dyrektorów, [w:] Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy, Łęczyca 2006, s. 33.
17Dziś miasto powiatowe leżące w województwie łódzkim przy ujściu rzeki Rylki do Rawki, wówczas należące do Królestwa Polskiego, w 1890 r. liczyło 6102 mieszkańców, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Bronisław Chlebowski, Warszawa 1902, tom XV, cz.2, s. 540.
18Franciszek Jaszczak, Złota Księga Pamięci, cz. 2..., op.cit., s.25.
19ibidem.
20Życzenia świąteczne, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: II/12.
21Zaświadczenie Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/15 (tłumaczenie własne z języka rosyjskiego)
22ibidem, s.2.
23Włodzimierz Ratajewski. Dyrektor Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1990, Nr 5, s. 5
24A. Tomaszewski, Życie kulturalne ośrodków miejskich guberni kaliskiej w latach zaborów, op. cit.,s.165.
25ibidem. s.38
26Łęczyca. Monografia miasta do 1990 r., red. Ryszard Rosin, Łęczyca 2001, s. 240.
27O łęczyckiej prasie w latach zaborów [w:] A.Tomaszewski, Życie kulturalne ośrodków miejskich guberni kaliskiej..., op. cit., rozdział III, passim.
28Łęczyca. Monografia miasta do 1990 r. ...,op.cit., rozdział 6, passim.
29Tadeusz Gałamon, 90-lecie polskiego szkolnictwa ogólnokształcącego w Łęczycy (1906-1996).Maszynopis znajduje się w MiPBP w Łęczycy, przedruk [w:] Biuletyn Informacyjny Rady i Zarządu Miasta Łęczycy Nr 9/ 1996.
30Tadeusz Gałamon, Władysław Zarachowicz, Zarys historii średniego szkolnictwa ogólnokształcącego w Łęczycy, [w:] 50-lecie matury (1948-1998). Państwowe Koedukacyjne Gimnazjum i Liceum w Łęczycy, Łęczyca 1998, s.1-7.
31Tadeusz Gałamon, Władysław Zarachowicz, Przyczynek do historii średniego szkolnictwa ogólnokształcącego w Łęczycy, [w:] Notatki Płockie 1996, Nr2/167, s.1-2.
32Tadeusz Gałamon, Władysław Zarachowicz, Wspomnienia i przyczynki do historii średniego szkolnictwa ogólnokształcącego w Łęczycy, maszynopis znajduje się w MiPBP w Łęczycy.
33Jadwiga Wojtczak, Szkoły średnie w Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1990, Nr13, s.4-5.
34Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy, Łęczyca 2006, rozdział III, IV, V.
35Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, [w:] Ziemia Łęczycka Nr 1-3/1957, Nr 2-3, 6, 12/1958.
36Władysław Zarachowicz, Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz-Gusen, Warszawa 1991.
37Karty meldunkowe ludności 1915-1918, APP, OŁ, AMŁ, sygn.III/267, k.133.
38Kazimierz Ratajewski był ojcem ostatniego żyjącego wnuka dyrektora Ratajewskiego, jego imiennika, dzięki któremu LO w Łęczycy otrzymało cenne dokumenty i pamiątki po swoim dyrektorze.
39Zaświadczenie z dnia 27 kwietnia 1919 r., Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/16.
40ibidem, s.1.
41Patrz: przypisy od 28 do 34.
42Mirosław Pisarkiewicz, Lata zaborów. Szkolnictwo i oświata, [w:] Łęczyca. Monografia miasta do 1990 r. ...,op.cit., s.342. (podobne stanowisko zajęli: T. Gałamon, W. Zarachowicz, A. Prasnowska, J. Wojtczak – patrz: przypisy od 28 do 34).
43O Pawle Antonim Korwin-Kossakowskim do chwili ukazania się książki Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Łęczycy, Łęczyca 2006, niewiele było informacji w źródłach. Właściwie nie znano nawet jego imienia. Dopiero nawiązanie kontaktu autora niniejszej pracy z członkami rodu Pawła Korwin-Kossakowskiego w styczniu 2010 r., rzuciło pewne światło na tę ciekawą w łęczyckim szkolnictwie postać, której należy się na pewno oddzielne opracowanie. Wg dokumentów rodzinnych (kopie w posiadaniu autora), Paweł Antoni Korwin-Kossakowski urodził się w 1863 r. W wieku 29 lat ukończył studia o kierunku matematyczno-fizycznym na Uniwersytecie Petersburskim w czerwcu 1892 r. z tytułem kandydata nauk (doktora). Z pierwszego małżeństwa z Aleksandrą Korzeniowską – córka Maria, urodzona w Konoszkach (na Litwie) w 1895 r. Po śmierci pierwszej żony (około 1900 r.) wyjechał do Torunia, ożenił się ponownie z Anną Zabłocką, o której wzmianka w Złotej księdze szlachty polskiej Teodora Żychlińskiego (Poznań 1887 r.). Potomstwo z Anną: Zdzisław – ur. 1903 r. (ojciec Wojciecha i Andrzeja, od których podane informacje), Adam – ur. w 1905 r., Wanda – ur. w 1906 r., Jadwiga – ur. w 1909 r. w Łęczycy, zm. Łęczyca, 20 czerwca 1910 r. Paweł Antoni Korwin-Kossakowski zmarł 26 lipca 1910 r. w Warszawie, w wieku 47 lat, po długiej i ciężkiej chorobie. Pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Na nekrologu ważna informacja, b. dyrektor szkoły 4-klasowej w Łęczycy.
44Próba wyjaśnienia daty w dalszej części artykułu.
45Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/3 - wycinek z prasy, bez daty, tu, m.in.: W r. 1907 oddano pieczę nad szkołą Polskiej Macierzy Szkolnej, a po zamknięciu tejże przez władze, ponownie faktycznym właścicielem stał się Komitet Szkolny. W r. 1908 szkoła została przekształcona na mat. - przyr. i typ ten zachował się do chwili obecnej (...).
46Patrz: T. Gałamon, przypis 29, M. Pisarkiewicz, Przyczynek do dziejów szkolnictwa średniego w Łęczycy (do 1939 roku), [w:] Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego...,op.cit., rozdział III, s.28.
47Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania drużyn skautowych-harcerskich na terenie m. Łęczycy i powiatu łęczyckiego na podstawie wspomnień Antoniego Wojtczaka, Kazimierza Wojtczaka, Józefa Broszkowskiego oraz Zofii Wojtczak, Łęczyca 1980, s. 3 (maszynopis znajduje się w MiPBP w Łęczycy).
48Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/17), pocztówka sprzed 1914 r. Zdjęcie zostało zamieszczone w wydawnictwie Łęczyca zapomniana. Wydanie drugie poszerzone i uzupełnione, Łęczyca 2007, s. 87, oraz w książce Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego..., op.cit., s. 279.
49Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/17, zdjęcie dotąd niepublikowane.
50Jadwiga Wojtczak, Początki ruchu skautowego harcerskiego na terenie Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1990, Nr 18, s.6; także: Relacja na temat organizowania drużyn skautowych-harcerskich na terenie m. Łęczycy..., op.cit., passim.
51Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania drużyn..., op.cit., s.2-4: W 1913 r. dochodzą do Łęczycy pisemne wiadomości o tworzących się na terenie Warszawy drużynach skautowych (...). Zainteresowało to bardzo chłopców z łęczyckiej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza i postanawiają oni zorganizować pierwszy zastęp skautowy (praca tajna ze względu na zły stosunek władz carskich do tego rodzaju ruchów). Głównymi inspiratorami i organizatorami tego zastępu byli: Tadeusz Chrempiński, Józef Broszkowski i Antoni Wojtczak. Utworzono zastęp „Wilgi”, który liczył 11 członków: Leon Broszkowski - zastępowy, Feliks Słoczyński- -przodownik, Antoni Wojtczak-skarbnik, Jan Augustynowicz, Leopold Bobrowski, Józef Broszkowski, Tadeusz Chrempiński, Józef Marczyński, Jan Olczak, Henryk Wasilewski. Członków przybywa. Jednymi z pierwszych są m.in. Wacław Krzywda , Feliks Sygulski.(...). I tak latem 1913 r. został zorganizowany w Łęczycy pierwszy zastęp skautowy „Wilgi”. Godło zastępu pochodzi od nazwy ptaka, zastęp posiada czerwony proporczyk z naszytym godłem – żółtym łebkiem wilgi. Znak lilijki i wstążeczkę z napisem noszą skauci na lewym rękawie. Zastępowy i przodownik noszą czarne kapelusze „uformowane skautowo”, szeregowcy – jasne czapki /cyklistówki/. Hymnem skautowym staje się „Rota”/ napisana w 1908 r. przez Marię Konopnicką/. Za patrona drużyny obrano ks. Józefa Poniatowskiego, którego setna rocznica śmierci przypadała w 1913 r. Tak powstała w Łęczycy w 1913 r. pierwsza drużyna skautowa im. ks. Józefa Poniatowskiego, która gromadziła młodzież przeważnie ze Szkoły Realnej.(...).Ilość członków wzrasta i zorganizowano dalsze zastępy, tworząc I drużynę im. ks. Józefa Poniatowskiego przy Szkole Realnej w Łęczycy (...).”
52Zbiory łęczyckiej biblioteki PMS należały do największych spośród istniejących w guberni kaliskiej po 1905 r. Jak podaje Andrzej Tomaszewski [w:] Życie kulturalne ośrodków miejskich ..., op.cit., s. 145, łęczycki księgozbiór liczył ponad 5 tyś. woluminów, co przy innych liczbach, od 100 do 200 woluminów, budzi podziw. Szerzej o bibliotekach PMS i innych towarzystwach oświatowych działających w miastach guberni kaliskiej po 1905 r. [w:] A.Tomaszewski, op.cit., s.133-190; także: Alicja Łosińska, Przewodnik po Łęczycy i powiecie łęczyckim, Łęczyca 2000, s. 49-50. 53patrz: przypis 3.
54Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/17, zdjęcie z 1913 r. zostało zamieszczone w wydawnictwie Łęczyca zapomniana. Wydanie drugie poszerzone i uzupełnione, Łęczyca 2007, s. 278.
55A. Tomaszewski, Życie kulturalne ośrodków miejskich..., op.cit., passim; też: Łęczyca. Monografia miasta do 1990 r. ..., op.cit., s. 328-349.
56Ptak. Komedia w 3 aktach. J. Szaniawski, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/1.
57A. P. Czechow „Opowiadania”. Tłum. W.R. Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/10. (Włodzimierz Ratajewski pozostawił po sobie próby literackiego przekładu 6 opowiadań Czechowa: Wypadek, Śmierć urzędnika, Plotka, W oddziale pocztowym, Księga zażaleń, Mąż, Żywa chronologia).
58Ziemia Łęczycka 1990, Nr 5, s. 5.
59Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/19 (rękopis i maszynopis).
60Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania ... ibidem, op.cit., s. 5-6.
61patrz: przypis 39.
62http://pl.wikipedia.org./wiki/Sławuta
Sławuta, miasto na Ukrainie, położone nad Horyniem ( brzeg wschodni), na Wysoczyźnie Wołyńskiej. Przez Sławutę przepływa rzeczka Utka. Od 1720 r. siedziba rodu książęcego Sanguszków (wywodzących się od brata króla Jagiełły, Fiodora). 63http://pl.wikipedia.org./wiki/Roman-Damian-Sanguszko Roman Damian Sanguszko, herbu Pogoń litewska, (ur. 17 października 1832 r., zm. 1 listopada 1917 r. w Sławucie), ordynat zasławski i kolekcjoner. Wielce zasłużony. Zginął zakłuty bagnetami przez zrewoltowanych żołnierzy rosyjskich z 264. zapasowego pułku piechoty.
64Rysunki w wykonaniu Włodzimierza Ratajewskiego Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentów: I/2, II/3.
65Ziemia Łęczycka 1990, Nr 5, s. 5.
66Franciszek Jaszczak, Złota Księga..., op.cit., s.25-26.
67Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu: I/19 (rękopis i maszynopis).
68Od XV w. do 1866 r. nazwa ulicy brzmiała: Wodna, do 1934 r. – Nadrzeczna, w latach 1935 – 1939 ul. 37 P.P. Ziemi Łęczyckiej, w okresie okupacji – Blaskowitz – Str., od 1945 r. do dziś – 18 Stycznia, [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op. cit., s. 744-745.
69Stanowisko dyrektora 4-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w okresie I wojny światowej pełnił ksiądz prefekt Antoni Żydanowicz, który za zgodą władz w 1918 r. przekształcił ją w szkołę 6-klasową. W roku szkolnym 1918/1919 dyrektorem był nauczyciel szkoły, Stefan Klepa. Nazwa szkoły brzmiała: 6-klasowa Szkoła Realna w Łęczycy,[w:] Apolonia Prasnowska, Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego...,op.cit., rozdział IV, s.33.
70Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania drużyn ..., op.cit., s.21.
71Jadwiga Wojtczak, Dzień 11 listopada w Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1990, Nr 15, s.6; także: Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania drużyn ..., op.cit., s.14-15, też: Łęczyca. Monografia miasta..., op.cit., s. 323-328.
72Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania drużyn..., op.cit., s.15, [tejże:] Szkoły średnie..., op.cit., s.5.
73Udział łęczyckiej młodzieży w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r., [w:] Ziemia Łęczycka 1990, Nr 7, s.1,3 (brak autora).
74Łęczyca. Monografia miasta..., op.cit., s.352-358; 372-393.
75APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.1, k.19-23.
76ibidem, k.19, s.38 protokołu.
77Jeśli chodzi o nazwę szkoły i egzamin maturalny, źródła nie wypowiadają się jednoznacznie. Pod datą 1922 pojawiają się następujące dane o szkole: T. Gałamon: W 1922 szkoła ta została przemianowana na „6-klasową Wyższą Szkołę Realną w Łęczycy. Była to prywatna szkoła prowadzona przez Polską Macierz Szkolną, bez matury i łaciny, ale absolwentów przyjmowano do Seminariów Duchownych i Szkół oficerskich” [w:] 90-lecie polskiego szkolnictwa..., op.cit., s. 8; T. Gałamon, W. Zarachowicz: „4- -klasowa Szkoła Realna w Łęczycy, która w 1922 r. została przemianowana na „6-Klasową Wyższą Szkołę Realną w Łęczycy” [w:] Zarys historii średniego szkolnictwa..., op.cit., s. 30; M. Pisarkiewicz: „Oprócz szkół powszechnych, istniała w Łęczycy 8-klasowa Szkoła Realna, która w r. 1922 po raz pierwszy wydała swoim wychowankom świadectwa maturalne. W tym też roku przekształcono ją w Wyższą Szkołę Realną”, [w:] Łęczyca. Monografia miasta...,op.cit., rozdział VII, s.394; M. Pisarkiewicz: W 1922 r. nazwę placówki przemianowano na „Sześcioklasową Wyższą Szkołę Realną w Łęczycy”. Prowadziła ją nadal Polska Macierz Szkolna, jako szkołę prywatną, w której nie można było uzyskać matury [w:] Z dziejów Liceum...Przyczynek do dziejów szkolnictwa średniego w Łęczycy ..., op.cit., s. 27-28; Jadwiga Wojtczak: Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zakres nauczania powiększał się z roku na rok i w 1922 r. pierwszy rocznik przystąpił do egzaminów maturalnych. Nazwa szkoły brzmiała: „8- -klasowa Wyższa Szkoła Realna im. Adama Mickiewicza” [w:] Szkoły średnie w Łęczycy..., op.cit., s.5.
78Jadwiga Wojtczak, Szkoły średnie w Łęczycy..., op.cit., s.5.
79Jadwiga Wojtczak, Relacja na temat organizowania..., op.cit., s.21-22.
80APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn. 1, k. 317.
81ibidem, k. 317-320.
82ibidem, k. 318.
83ibidem, k. 319.
84APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn. 4, Księga protokołów Sejmiku Powiatowego w Łęczycy (od 30 września 1924 r.), tom II.
85Protokół z posiedzenia łęczyckiego Sejmiku Powiatowego z dnia 26 listopada 1924 r. pod przewodnictwem starosty, Juliana Muszyńskiego, ibidem, k. 19-72, strony protokołu 37-143, tu: k. 52 (strona protokołu 103 – Analiza wydatków na szkolnictwo i oświatę).
86Księga protokołów posiedzeń Wydziału Powiatowego w Łęczycy z lat 1925-1928, [w:] APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.5, nlb. (strony protokołów 61-339).
87ibidem: w protokole z posiedzenia Wydziału Powiatowego z dnia 10 września 1925 r. pod przewodnictwem starosty, Juliana Muszyńskiego, na stronie 76, w punkcie Interpelacje członka Wydziału Powiatowego w sprawie budowy gmachu dla męskiej Szkoły Realnej w Łęczycy, czytamy: P. Kropp wnosi o przyśpieszenie wniesienia sprawy budowy szkoły na Wydział Powiatowy. Pan Obrębski stawia wniosek o zwołanie Komitetu Budowy. Wnioski przyjęto. W protokole z posiedzenia Wydziału Powiatowego z dnia 8 października 1925 r., pod przewodnictwem starosty, Juliana Muszyńskiego, na stronie 89 protokołu podano: Rozpatrzono propozycję Magistratu w Łęczycy, co do zaofiarowania placu pod budowę Szkoły Realnej, położonego w Łęczycy przy ul. Kaliskiej, róg Solnej (dziś: ul. Szkolna – przyp. autora), Wydział Powiatowy przyjmuje (...) zwołanie w najkrótszym czasie posiedzenia Komitetu Budowy celem zajęcia się sprawami, z budową szkoły związanymi. W protokole z posiedzenia Wydziału Powiatowego odbytego w dniu 22 lipca 1926 r., na stronie 339 protokołu zapisano: Odnośnie punktu 27. Na zapytanie Przewodniczącego (starosta, Julian Muszyński – przyp. autora) w sprawie szkiców budowy Szkoły Realnej w Łęczycy, Kierownik Zarządu Budowy objaśnił, że szkice te zostały przed trzema tygodniami złożone w Dyrekcji Okręgowej Robót Publicznych w Łodzi do zatwierdzenia.
88Sprawa przemianowania Szkoły Realnej z matematyczno-przyrodniczej na gimnazjum humanistyczne, która swój początek bierze w 1926 r., zakończyła się dopiero w roku 1930. Wówczas szkoła przyjęła nazwę Gimnazjum Humanistyczne im. Adama Mickiewicza w Łęczycy. Jak zaznacza T. Gałamon w „90-leciu szkolnictwa..., op. cit., s.8 „:... było to oczywiście gimnazjum 8- -klasowe, dające maturę ze stopniem z łaciny”, i dalej podaje w tabeli na s. 9: „szkoła prywatna PMS”. Powyższą sprawę omawiano wielokrotnie na posiedzeniach: Rady Miejskiej (patrz: Słowo Łęczyckie z dnia 10 października 1926 r., Nr 15), Rady Powiatowej i Wydziału Powiatowego (patrz: APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.4, k. 196, k. 213-214) oraz Rady Opiekuńczej Szkoły Realnej (patrz: APP, OŁ, AMŁ cz. III, sygn. 170, k. 54).
89Stanowisko Rady Miejskiej i Powiatowej oraz Sejmiku Powiatowego w tej sprawie prześledzić można w protokołach z 1926 r. [w:] APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn. 4, k. 196, k. 213-214, k. 221-222, sygn. 5, nlb.(strony protokołu od 313 do 314), APP, OŁ, AMŁ cz. III, sygn. 170, k. 54, Słowo Łęczyckie 1926, Nr 15).
90M. Pisarkiewicz, Przyczynek do dziejów szkolnictwa średniego w Łęczycy (do 1939 roku), [w:] Z dziejów Liceum...,op.cit., s. 28.
91APP, OŁ, AMŁ, tom III, sygn. 173.
92Ibidem, sygn.173.
93APP, OŁ, AMŁ, tom III, sygn. 173, k. 65-66.
94ibidem, pismo z dnia 18 października 1924 r.
95ibidem, pismo z dnia 30 października 1925 r.
96ibidem, pisma dotyczące akcji „Tydzień Akademika” w r. 1924 datowane: 15.09.1924 r., 18.10.1924 r., k. 57; z października 1924, k. 61, 20.10.1924 r., k. 62, 30.10. 1924 r., 7.10.1924 r., 7.11. 1924 r., k.65, k. 81; 5.12.1924 r., k.66, 22.01.1925 r.; oraz listy sprawozdawcze z zebranych pieniędzy i fantów na rzecz Loterii: k. 38, 39, 40; pisma dotyczące akcji „Tydzień Akademika” w r. 1925 datowane: 24.09.1925 r., k.601, 30.10.1925 r., 7.11.1925 r., 23.11.1925 r. oraz Wykaz fantów i sum pieniężnych. Lista nr 9 (bez daty, nlb.)
97ibidem, pismo z dnia 22 stycznia 1925 r., nlb.
98ibidem, Pierwsza Ogólnopolska Loteria Tygodnika Akademika 1924, Warszawa 1925, nlb.
99ibidem, Pomoc i Samopomoc Akademicka Nr 2, Warszawa 1926, k. 421.
100ibidem, Pierwsza Ogólnopolska Loteria..., ibidem, s. 14-19.
101ibidem. Obok Włodzimierza Ratajewskiego wyróżnieni zostali: Broszkowski Leon, Bogucka Helena, Dołęgowska Eugenia, Dorosz J. dr, Jankowska (?), Kawiecki Stefan, Komorowska (?), Muszyński Julian starosta, Olearski Jan inż., Olearska (?), Obrembska (?), Szmidt (?) ksiądz, Sobieszczański (?).
102Pierwsza Ogólnopolska Loteria ..., ibidem; dla porównania: w związanych z dyrektorem Ratajewskim miastach zebrano: we Włocławku – 1.186,80 zł., w Kaliszu – 3.448,75 zł.
103Pierwsza Ogólnopolska Loteria..., ibidem, s. 6-8.
104Dyplom wydany w Warszawie z datą 16 lutego 1925 r., nr L.1719, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/7
105Zdjęcie tableau: Wychowankowie 8-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy (1925-1935), Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: II/5.
106Łęczyca. 8-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, ul. Sienkiewicza 31. Wycinek z prasy lokalnej, Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/3.
107Maturzyści Szkoły Realnej, [w:] Słowo Łęczyckie 1926, Nr 1, s. 3.
108Tableau: Wychowankowie 8-klasowej Szkoły Realnej im. Adama Mickiewicza w Łęczycy (1926-1936), Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/14.
109O Abrahamie Koneckim pisał M. Pisarkiewicz w rozdziale Łęczyca zapomniana, [w:] Łęczyca zapomniana. Wydanie drugie poszerzone i uzupełnione, Łęczyca 2007, s.10; [także:] tenże: Abraham Konecki-Fotograf z Łęczycy, [w:] Wędrownik 2005, R.XLIX, Nr 4(386), tenże Abraham Konecki, [w:] Słowo Żydowskie 2001, Nr 16.
110imiona uczniów za Słowem Łęczyckim 1926, Nr 1, s. 3.
111ibidem, zapis nazwiska „Buch”.
112ibidem, zapis nazwiska „Kubiaczyk”.
113ibidem, podano imię „Roman”.
114Na tableau brak zdjęcia absolwenta Ide Arje Szajbe, ale podaje je Słowo Łęczyckie 1926, Nr 1, s. 3, [także] M. Pisarkiewicz [w:] Łęczyca. Monografia miasta...,op.cit., rozdział VI, s.394 (obok nazwisk wymienionych trzech innych absolwentów).
115M. Pisarkiewicz, Łęczyca w II Rzeczypospolitej. Oświata i kultura, [w:] Łęczyca. Monografia miasta... op.cit., rozdział VII, s 405.
116http://memory.loc.gov/cgi-bin/ampage
117Polish Deklarations of Admiration and Friendship for the Unidet States, volume 11, s. 291-292.
118ibidem, s. 21-22.
119Maciej Tumski, Echa zjazdu tumian, [w:] Słowo Łęczyckie 1926, Nr 9, s. 3.
120Wystawa obrazów artystki malarki Heleny Puciatyckiej, [w:] Słowo Łęczyckie 1926, Nr 1, s. 3.
121Ibidem, s.3.
122O pisemku Nasze Loty M. Pisarkiewicz, Przyczynek do dziejów szkolnictwa średniego w Łęczycy (do 1939 roku), [w:] Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego..., op.cit., s. 28.
123W Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej w Łęczycy znajduje się pięć numerów dwutygodnika Nasze Loty: Nr 1 z 15 lutego 1927 r., Nr 2 z 9 marca 1927 r., Nr 3-4 z 1 kwietnia 1927 r., Nr 5 z 1 maja 1927 r.
124Nasze Loty. Dwutygodnik Szkół Średnich w Łęczycy, 1927, Nr 1, s. 5.
125ibidem, s. 2-4.
126„Jasfer”, Jak się wiersze robi? (Podpatrzone), ibidem, Nr 3-4, s. 6-8; tamże: J. Głazdinówna Tęsknota.
127ibidem, Punktualność i obowiązkowość, Nr 2, s. 3-5.
128ibidem, W 64 rocznicę powstania 1863 r., Nr 1, s. 4-6, Trzeci Maja, Nr 5, s. 1-4, autor: „Narcyz”; Ukochanej ziemi, Nr 1, s. 6, autor: „Sławuta”.
129ibidem, Szumcie drzewa, Nr 1, s. 8-10, autor: „Steks”; Wiosna, Nr 3-4, s.13-14, autor: „Iskierka”.
130ibidem, Nr 1, s.7, Tajemnica złotego zegarka, autor: Jawnuta Głazdinówna, tejże: fraszka Do matematyka (o prof. Doroszewskim) Nr 3-4, s. 10, Wiele znaczy przecinek? (o prof. Sokołowskim), autor: „Jur”, Nr 5, s.10.
131ibidem, Kultura, Nr 2, s. 7-8, autor: „Stef”; Czy ideały nam potrzebne?, Nr 5, s. 6-8; tamże: M. Mikołajczak, Moje myśli, s. 9-10.
132ibidem, Nr 2, s.6.
133ibidem, Nr 1, s.16.
134Antoni Mazur, Skąd pochodzimy, ibidem, Nr 5, s.16.
135ibidem, Nr 2, s.16.
136Jerzy Święcki, Poezja ostatnich lat 30., ibidem, Nr 1, s.16.
137K. Sieczkowski, Ku czci powstania styczniowego, ibidem.
138ibidem, Nr 5, s.16.
139Archiwum LO w Łęczycy, nr dokumentu rodzinnego: I/17.
140Święto Przysposobienia Wojskowego, [w:] Słowo Łęczyckie 1926, Nr 16, s. 3
141Święto Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, ibidem, Nr 17, s. 3.
142M. Pisarkiewicz, Oświata i kultura, [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op. cit., s. 394-415, passim.
143ibidem, s.414.
144ibidem, s.415.
145Zlot Kół Młodzieży PCK, [w:] Ziemia Łęczycka 1934, Nr 37, s.5.
146Obchód uroczystości 3 Maja w Łęczycy,[w:] Słowo Łęczyckie 1927, Nr 19, s.1.
147O działalności łęczyckiego PTK w Łęczycy patrz: Janina Rębalska, Działalność PTTK w Łęczycy w latach 1924-1950, [w:] Działalność Oddziału PTTK w Łęczycy w Łęczycy w latach 1922-1972, Łęczyca 1972.
148Janina Rębalska, Kolegiata w Tumie – troską wielu pokoleń, [w:] Ziemia Łęczycka 1991, Nr 11, s.6-9, passim.
149APP, OŁ, AMŁ III, sygn. 182, k. 127.
150Zachowane pocztówki i zdjęcia Tumu, podpisane przez córkę, Marię: Widok od strony południowo-zachodniej, pocztówka sprzed 1914 r. (pocztówka została umieszczona w albumie Łęczyca zapomniana, op.cit., s. 29), wnętrze z portretami trumiennymi, widok na chór, pocztówka sprzed 1925 r. (pocztówka została umieszczona w albumie Łęczyca zapomniana, op.cit., s. 31), zdjęcie dzwonnicy w Tumie, portal w Tumie ( zdjęcie portalu zostało umieszczone w monografii Łęczyca. Monografia miasta..., op. cit., ibidem, s. 826), zdjęcie chrzcielnicy w Tumie, zdjęcie wejścia do kolegiaty od strony zakrystii, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego: II/19.
151Janina Rębalska, Działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Łęczycy w latach 1924-1950, [w:] Ziemia Łęczycka 1991, Nr 7, s.6.
152Zdjęcie z wycieczki, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego: I/17.
153Życzenia z okazji Srebrnych Godów , Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego: I/20.
154Świadectwo dojrzałości, Ratajewski Tadeusz Ignacy... Oryginał Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego: II/17-2).
155T. Gałamon, 90-lecie polskiego szkolnictwa..., op.cit., s.1.
156T. Gałamon, W. Zarachowicz, Przyczynek do historii średniego szkolnictwa..., op.cit., s.30.
157M. Pisarkiewicz, Przyczynek do dziejów szkolnictwa średniego..., op.cit., s. 27
158Jadwiga Wojtczak, Szkoły średnie w Łęczycy..., op.cit., s.4.
159patrz: przypisy od 28 do 34.
160Wykaz nauczycieli oraz nazwiska szkolnych sekretarek Żeńskiego Gimnazjum w roku szkolnym 1930/1931 podaje Jadwiga Wojtczak [w:] Szkoły średnie..., op.cit., s.4--5.
161Jadwiga z d. Cuevas Grodzka. 1905-1990. Materiały z sesji naukowej 19 kwietnia 1993 r. w Łęczycy, Łęczyca 1993, s.4.
162Władysław Zarachowicz. 1913-1992. Materiały z sesji naukowej 15 listopada 1993 r. w Łęczycy, Łęczyca 1995, s.3.
163M. Pisarkiewicz, Łęczyca w II Rzeczypospolitej. Oświata i kultura,[w:] Łęczyca. Monografia miasta...,op.cit., rozdział VI, s. 406, też: Ziemia Łęczycka 1933, Nr 9, s.3; Nr 10, s.2.
164M. Pisarkiewicz, Łęczyca w II Rzeczypospolitej. Oświata i kultura,[w:] Łęczyca. Monografia miasta...,op.cit., s.406.
165patrz: przypisy od 28 do 34, passim.
166APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.1, k.19, s. 38 protokołu.
167Protokoły z posiedzeń Komisji Szkolnej, [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn. 181, nlb.
168ibidem, sygn. 181, nlb.
169Protokół z posiedzenia Komisji Szkolnej w dniu 4 października 1932 r., [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn. 181, k.131, tamże: Protokół z posiedzenia Komisji Szkolnej w dniu 25 stycznia 1933 r., k.132.
170T. Gałamon, 90-lecie polskiego szkolnictwa..., op. cit., s.9.
171APP, OŁ, AMŁ III, sygn. 181, k.86.
172Protokół posiedzenia Powiatowej Rady i Wydziału Powiatowego w Łęczycy z dnia 14 października 1931 r., punkt 23 obrad, [w:] APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.7, nlb.
173Księga protokołów posiedzeń Wydziału Powiatowego w Łęczycy. Tom IV, 1928-1933, [w:] APP, OŁ, PRiWPŁ, sygn.7, nlb.
174Pismo - apel do społeczeństwa łęczyckiego powiatu o składanie deklaracji przystąpienia w poczet członków Towarzystwa Oświatowego w Łęczycy, [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.182, k.3.
175Ziemia Łęczycka 1935, Nr 27, s.7, Nr 28, s.7, Nr 30, s.7, Nr 31, s.7.
176Pisma urzędowe [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.181, karty: 78, 79, 80, 83; sygn. 182, k.3, także: pisma z dnia 5 października 1934 r., 12 marca 1935 r., tamże, nlb.
177Do Pana Ministra Opieki Społecznej, pismo ŁTO z dnia 5 października 1934 r. , [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.181,nlb.
178Do Pana Kuratora Okręgu Szkolnego Warszawskiego w Warszawie, pismo Zarządu Miejskiego w Łęczycy z dnia 12 marca 1935 r., [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.181,nlb.
179Do Pana Ministra Opieki Społecznej, op. cit., sygn. 181, nlb.
180Odpis klauzuli egzekucyjnej Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 14 maja 1932 r., [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.181, karty: 78, 79, 80.
181M.Pisarkiewicz, Łęczyca w II Rzeczypospolitej. Oświata i kultura,[w:] Łęczyca. Monografia miasta...,op.cit., rozdział VI, s. 395.
182patrz; przypis 171.
183patrz: przypis 169.
184Maria Czaplińska, Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego I/19.
185Andrzej Czapliński, Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego II/4.
186Apolonia Prasnowska, Kadra pedagogiczna i personel pomocniczy w latach 1906-1939, [w:] Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego..., op. cit., rozdział IV, s. 33-36.
187Ziemia Łęczycka 1933, Nr 22, s.6.
188Ze święta P.W. i W. F. powiatu Łęczyckiego, [w:] Ziemia Łęczycka 1933, Nr 23, s.4.
189Ibidem, s.4.
190Ibidem, s.4.
191Ibidem, s.4.
192Obchód Święta Narod. 3-go Maja w Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1933, Nr 19, s.9.
193Egzaminy dojrzałości w gimnazjum Koed. im. Adama Mickiewicza w Łęczycy, [w:] Ziemia Łęczycka 1933, Nr 26, s.3.
194Maria Czaplińska, Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/19.
195Zgłoszenie w sprawie wydania dowodu osobistego, [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.281, k.281.
196Maria Czaplińska, Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/19.
197Mirosław Pisarkiewicz, Oświata, kultura i sztuka w II Rzeczypospolitej, maszynopis, MiPBP w Łęczycy.
198Do Zarządu m. Łęczycy, pismo Zarządu Koła PMS z dnia 20 stycznia 1937 r., [w:] APP, OŁ, AMŁ III, sygn.170, k.75.
199ibidem, k.75.
200ibidem, k.75.
201ibidem, k.75.
202Barbara Wachowska, Łęczyca w II Rzeczypospolitej. Życie polityczne miasta, [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op. cit., s. 372-393.
203Władysław Zarachowicz, Lata II wojny światowej, [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op.cit., rozdział VIII, s.435.
204Historia dramatu łęczyckiej okupacji [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op.cit., rozdział VIII, s.417-468.
205Maria Czaplińska, Życiorys Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu rodzinnego I/19.
206Zgłoszenie celem policyjnego stwierdzenia ludności, [w:] APP, OŁ, Akta z okresu okupacji hitlerowskiej, sygn.70, k.27.
207Na Zgłoszeniu celem policyjnego stwierdzenia ludności p. Eugenia podała adres: Łęczyca, ul. Żwirki i Wigury, przed okupacją Ratajewscy mieszkali przy ul. 18 Stycznia 13, na ten adres przychodzi cała wojenna i powojenna korespondencja (w okresie okupacji hitlerowskiej ul. 18 Stycznia nazywała się Blaskowitzstr.), choć w 1935 r. na Zgłoszeniu w sprawie wydania dowodu osobistego żona dyrektora podała adres córki, tj. plac Kościuszki 31.
208Andrzej Czapliński, Władysław Czapliński (1902-1976), dr wszech nauk lekarskich, więzień obozów koncentracyjnych Dachau, Mauthausen-Gusen 1940-1945, naczelny lekarz – więzień obozu sanitarnego w obozie koncentracyjnym w Mauthausen 1943- -1945, Gdańsk 2005, s.3. (maszynopis w posiadaniu autora).
209Władysław Zarachowicz, Lata II wojny światowej, [w:] Łęczyca. Monografia miasta..., op. cit., ibidem, s.445. Rodzinne dokumenty podają różne daty aresztowania Włodzimierza Ratajewskiego: Maria: 6 kwietnia 1940 r., Andrzej: 10 kwietnia 1940 r., ale w życiorysie ojca, Władysława Czaplińskiego (patrz: przypis 208), Andrzej podał datę 4 kwietnia 1940 r. Franciszek Jaszczak w Złotej Księdze ( op.cit., s.26) podaje datę 9 kwietnia 1940 r.
210Patrz: Wykaz 2A. Łęczycanie aresztowani zbiorowo i wysyłani do obozów koncentracyjnych lub zagłady, [w:] Łęczyca. Monografia miasta...op. cit., ibidem, rozdział VIII, s.468.
211Franciszek Jaszczak, Złota Księga..., op.cit., s.26.
212ibidem, s. 25.
213Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, [w:] Ziemia Łęczycka 1957, Nr 1, s.5-6; Nr 2, s.s.5; Nr 3, s.5; Nr 6, s.4; 1958, Nr 2-3, s.3; Nr 6, s.6; Nr 12, s.3; 1959, Nr 3, s.9.
214Życiorys Mieczysława Cieniaka [w:] Historia grobami pisana, Łęczyca 2004, s.39.
215Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, op. cit., ibidem, 1957,Nr 1, s.5.
216ibidem, s.6
217Jadwiga Wojtczak, 41-sza rocznica...wywiezienia pierwszego transportu Polaków z terenu Łęczycy i okolic do niemieckich obozów koncentracyjnych, [w:] Ziemia Łęczycka 1991, Nr 8, s.5 i 7.
218Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, patrz: przypis 213.
219Jadwiga Wojtczak, 41-sza rocznica...wywiezienia pierwszego transportu Polaków..., op.cit., s.7.
220Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, op. cit., ibidem, 1957,Nr 2, s.5.
221Datę przybycia łęczyckich więźniów do Dachau podaję w oparciu o wspomnienie Andrzeja Czaplińskiego o ojcu: Władysław Czapliński (1902-1976), dr wszech nauk lekarskich..., op.cit., s.3.
222Mieczysław Cieniak, Z Łęczycy do Gusen, op. cit., ibidem, 1957,Nr 3, s.5.
223ibidem, 1957,Nr 6, s.4.
224ibidem, s.4.
225Relacja ustna wnuka dyrektora, jego imiennika, Włodzimierza Zygmunta Ratajewskiego.
226Sterbeurkunde (Akt zgonu), Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/5-1); tłumaczenie własne.
227Nie zachowało się pismo p. Eugenii Ratajewskiej do Dachau.
228Konzentrationslager Dachau, Kommandantur Abd. II, Frau Eugenie Ratajewski, Lentschütz/Warthegau, Blaskowitzstr. Nr 13, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/5-3); tłumaczenie własne.
229Pismo z Urzędu Ewidencji Zmarłych w Monachium, z dnia 15 lutego 1941 r., Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/5-2); tłumaczenie własne.
230Kartka informująca o śmierci Włodzimierza Ratajewskiego; bez daty i podpisu, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/8.
231Kondolencje, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu II/16-4).
232Deklaracja członkowska z dnia 15 lipca 1948 r., Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu II/16-4).
233Zaświadczenie Nr 22 Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Koło Powiatowe w Łęczycy, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu II/16-8).
234Jadwiga Wojtczak, 41-sza rocznica..., op. cit., s.7.
235Tadeusz Stanisław Jałmuża, Martyrologia nauczycieli województwa łódzkiego w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945 r.), [w:] Rocznik Łódzki XVI. Ogólnego zbioru tom XIX, Zbrodnie hitlerowskie w Łodzi i województwie łódzkim, Łódź 1972, tabela 1, s. 338.
236Marian Walczak, Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej, rozdział III, Warszawa 1995, s. 602 informacja brzmi: Ratajewski Włodzimierz, dyrektor Gimnazjum i Liceum PMS (powinno być: dyrektor Gimnazjum Koedukacyjnego im. Adama Mickiewicza) w Łęczycy, woj. łódzkie. Aresztowany przez policję niemiecką w 1940 r. i zesłany do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zginął zamordowany w tym samym roku.(powinno być: gdzie zginął zamordowany w 1941 r.).
237Mirosław Pisarkiewicz, Zmarli łęczyckiego cmentarza, [w:] Ziemia Łęczycka, 1990, Nr od 12 do 18; 1991, Nr 1.
238ibidem, 1990, Nr 14, s.10.
239Łęczyca. Monografia miasta..., op.cit., s. 342, 393, 408, 468.
240Historia grobami pisana, op.cit., s. 87.
241T. Gałamon, op.cit., J. Wojtczak, op.cit., W. Zarachowicz, op.cit., passim.
242Władysław Zarachowicz, Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz-Gusen, Warszawa 1991.
243tamże: cz. I, Rdzawe mury Radogoszcza, passim; cz. II, Kamienna Dolina Gusen, passim.
244T.Gałamon, 50-lecie matury..., op.cit., s. 7.
245Franciszek Jaszczak, Złota Księga Pamięci. Część I. Zamordowani w okresie II wojny światowej. „Za Polskę życie dali...” Ich prochy nie pozwolą zapomnieć i przebaczyć, Łęczyca 1977, [w:] Archiwum ZNP. Oddział w Łęczycy (rękopis); tenże: Za Polskę życie dali...1939-1945. Część II, [w:] Archiwum ZNP. Oddział w Łęczycy (maszynopis); Janina Rejment, Złota Księga. Część 3. Księga Pamięci Nauczycieli. Od 18 stycznia 1945 r. do 1985 r., Łęczyca 1977 [w:] Archiwum ZNP. Oddział w Łęczycy (rękopis).
246ibidem, cz.1, s.48; cz.2, s.25-26.
247Modlitewnik Włodzimierza Ratajewskiego, Archiwum LO w Łęczycy, numer dokumentu I/5.
the first headmaster of the Polish Real School in Łęczyca
Summary
Włodzimierz Ratajewski (1872 Sieradz-1941 Dachau), a lawyer by profession, teacher and form tutor by choice, drawer, translator, as well as cartographer and historian out of love. He used to be the headmaster of the first Real Polish School in Łęczyca within a period 1910-1934 excluding the time of 1914-1918 (at that time he was staying with his family in Sławuta, Ukraine).
Together with Paweł Korwin-Kossakowski the headmaster of the Grammar School, Włodzimierz Ratajewski as the headmaster of the first Real Polish School are considered the fathers of Polish private education, which was initiated by them after 1905.
Owing to the lack of significant information on Włodzimierz Ratajewski, which was not mentioned in the book ( entitled From the history of the Casimir the Great Secondary School in Łęczyca) published in 2006 on the occassion of the100th anniversary of existance of the Casimir the Great Secondary School in Łęczyca, we are not able to view Włodzimierz Ratajewski with full objectivity or estimate his educational, cultural, social and political activities thoroughly. Valuable information, such as unknown up to this day documents and photographs from his childhood ( Sieradz), youth (Kalisz), studies (Warszawa) as well as his working experience in Sieradz, Rawa Mazowiecka, Sławuta, Łęczyca were given to the author of this article by Ratajewski’s family. Among those ones above there was also some information about him being tortured to death in a concentration camp in Dachau. In addition, the documents found in the National Archives in Płock helped the author to write the article too. And above all, the branch of National Archives in Łęczyca also includes a good source of valuable information about that outstanding and interesing person in terms of the history of the school in Łęczyca.
The history of Włodzimierz Ratajewski‘s life, work, and death in the concentration camp in Dachau, as well as, his great contribution to moulding the characters of young generations, namely, the people of both the annexation time and the Second Polish Republic, must not be ever forgotten. Furthermore, his souvenirs donated to the School in Łeczyca exemplify, for both present students and teachers of the Secondary School, a peculiar testament For descendants, which makes people reflect and keep him in mind.
Przełożył Marek Gabryelski